Maatstaf. Jaargang 6

[p. 635]

Victor E. van Vriesland
De erfzonde van het individualisme

‘Wie haat ik dan nu nog? Niemand, ook mijn vriend H.M. niet, of Van Vriesland die bovenaan de trap stond en dronken uitriep: “Vous êtes tous des cons”, en hij meende het nog wel, de arme grootvader, bedlegerig, het lieve moederen moe.’ [Podium IX, 4].
Simon Vinkenoog

Het staat voor mij vast dat de belangrijkheid, de betekenis, de aarde en de waarde der poëzie van de hedendaagse jongeren in ons land eerst geheel vastgesteld zullen kunnen worden door een volgende generatie.

Daar is ook niets op tegen. Het is altijd zo geweest, dat algemene lijnen van litteraire ontwikkeling eerst historisch voldoende zichtbaar werden en al is het waar, dat de litteratuurhistorie, met haar conventionele canonisering, zich wel eens heeft vergist, op de nog weer langere duur worden deze vertekeningen wel weer gecorrigeerd.

Zo blijft gelukkig elke opmerking over de hedendaagse poëzie voorlopig. Ik schrijf ‘hedendaagse’ omdat ik de term experimentele poëzie onjuist acht. De poëzie van Verwey en zijn school en die van de generatie van 1910 was veel meer een experiment. Want op de conformistische basis van de bestaande regelmatige vormtraditie streefde zij naar een vernieuwing. De hedendaagse poëzie verwerpt een dergelijk gegeven uitgangspunt en neigt er dus naar, van de grond af iets nieuws te zijn. Experimenteren veronderstelt eenmaal gegeven grondstoffen en werktuigen. Beide wijst de hedendaagse poëzie af, althans voor zover dat in haar vermogen is.

Met een bekende grondslag als uitgangspunt ontbreekt dus de daarmee vanouds verbonden maatstaf van beoorde-

[p. 636]

ling. Zo bewerkt de moderne poëzie dat geen bestaand criterium op haar van toepassing is. Het gevaar daarbij is, dat alleen de intuïtief zuiver ontvankelijke lezer of de zeer geschoolde criticus kan uitmaken, wat in deze van vorm vernieuwde schrijfwijze echt is en wat kitsch. Maar poëzie is machtsuitoefening over het leven en men zou dus kunnen zeggen dat poëzie die geen macht bezit niet als echt erkend kan worden. De maatstaf moge bij de modernen moeilijker zijn geworden, hij is toch hierin te vinden. De dichters van nu werken aan het wijzigen van de werkelijkheid. In zekere zin deed Achterberg dit reeds door het vers te maken tot een magische bezwering. De jongeren hebben deze opzet niet, maar ook bij hen komt het gedicht eerst tot leven wanneer het innerlijk gehoor de lezer tot gehoor-zaamheid dwingt. Bij wat ik nu maar de magische poëzie zal noemen, en ik denk nu niet zozeer aan het werk van Achterberg waarop ik zoëven doelde als wel aan de zo andere maar eveneens incanterende gedichten van Paul Valéry, zijn meestal verschillende interpretaties niet alleen mogelijk maar tegelijk geldig. Bij de hedendaagse jongerenpoëzie is geen enkele interpretatie meer geldig. De ervaring die door elk afzonderlijk woord tot stand komt voor de dichter is alleen naar de mate van haar geladenheid herkenbaar voor de lezer en zij werkt dan bevrijdend. Zij brengt niet een gelijksoortige ervaring maar integendeel een andersoortige toestand teweeg bij degeen, die hiervoor toegankelijk en ontvankelijk is.

Het primitieve raffinement van de nieuwe vormmogelijkheden, opgedoken uit de schuilkelders van het bewustzijn, is al weer bezig te verstarren tot een conventionele vormtraditie. Met Lucebert beginnen de pioniers en voorgangers langzaam tot zwijgen terug te keren en alreeds komt de tweede ban op van wat wellicht een toch weer iets anders genuanceerde generatie zal worden.

Maar daarin is het beter zich nog niet te verdiepen. De hedendaagse Nederlandse poëzie heeft natuurlijk toch ook in haar ontstaan de resten van de innerlijke continuïteit die nu eenmaal onafscheidelijk is van het fenomeen geest. Zij is geen herleving van het surrealisme, zoals in de aanvang wel eens is gemeend. Dat zette zich veeleer in een gedeelte van

[p. 637]

het proza voort, en vond in de dichtkunst reeds in 1930 een réveil in Noordstar en Pareau. Wil men zoeken naar voorgangers, al doet dit woord alleen al sommigen van de jongeren tandenknarsen, dan zoeke men b.v. by Dylan Thomas, en vele andere geestverwanten. Sommigen van onze jongeren beroepen zich in dit verband ten onrechte vaak op de m.i. overschatte Ezra Pound, die ik bepaald geen groot dichter acht en zelfs nauwelijks een dichter van enige waarde, al kan ook een schurk dichter zijn. Om enkelen hunner enigszins te verbitteren kan ik niet nalaten hier, misschien ten onrechte, het stukje in te lassen dat J.B. Charles in De Nieuwe Stem van juli/augustus 1958 over hem schreef:

‘Is Ezra Pound een krankzinnige dichter of een normale fascist? Het eerste zeiden zij die zijn invrijheidsstelling bepleit hebben. Voor het tweede “pleit” misschien echter het volgende. In het zuiden van de Verenigde Staten treedt een bezeten prediker van de rassenhaat op, een pogromstichter die de Klu Klux Klan aanvuurt en bij brandende kruisen likkebaardt. Zijn naam is John Kasper. John Kasper is, zegt men in Amerika, een vurig aanhanger en vertrouweling van Pound en was een frequent bezoeker van Pound in diens krankzinnigengesticht.

Toerekeningsvatbaar of niet, Pound is een top-landverrader-in-oorlogstijd geweest en hij heeft meteen weer verlof gekregen om weer naar zijn fascisten in Italië te gaan. Op dezelfde dag dat Paul Robeson na een worsteling van jaren permissie krijgt om naar Londen te gaan zingen’.

Hiermee genoeg over Pound. De wezenlijkste voorganger is Arthur Rimbaud geweest. Hij vertoont reeds de schizoïde persoonlijkheidssplitsing; de depersonalisatie; de desintegratie van ‘ik’ en van taal, die zo sterk het beeld van de hedendaagse dichtkunst karakteriseren. Wanneer men het indrukwekkende proefschrift leest van Dr. Ernst Verbeek: ‘Arthur Rimbaud, Een Pathografie’ [1957, Swets & Zeitlinger, Amsterdam], ziet men in deze dichter dikwijls aspecten geschetst die zich onveranderd bij velen der moderne jongere dichters in ons land voordoen.

Ook bij hen betekent deze gespletenheid een bedreiging

[p. 638]

met de persoonlijke of poëtische ondergang. Ook bij hen roept zij de neiging wakker tot een kosmische uitbreiding van de persoonlijkheid teneinde in de eenheid van het heelal te verdwijnen. Ook het expressionisme had in sterke mate die neiging [zeer duidelijk b.v. in Werfel]. Maar er is een verschil: de hedendaagse poëzie heeft tegelijk de tegenovergestelde neiging in zich, namelijk de drang van het ik, zich zelf af te zonderen en in een hermetisch autisme af te sluiten.

De invloed van de existentialistische wijsbegeerte op deze poëzie is groot, ook wanneer deze dichters niet haar theoretische begrippen hebben bestudeerd. Want indien zij al niet de boeken der existentialisten hebben gelezen, toch is via het algemene geestelijke klimaat dat deze boeken gedeeltelijk weerspiegelen en gedeeltelijk hebben teweeggebracht, het moderne levensgevoel doortrokken van het existentialisme. En hun tot het uiterste gaand grensbewustzijn van het eigen ik, hun dichtmetselen van de in- en uitgang van de individu is ongetwijfeld verwant aan een uiting als deze van J.P. Sartre, die mij ook de titel van dit opstel ingaf:

‘Ainsi, le péché originel, c'est mon surgissement dans un monde où il y a l'autre, et, quelles qui soient mes relations avec l'autre, elles ne seront que des variations sur le thème originel de ma culpabilité’. [L'E. et le n. 481].

Voor het eerst misschien gaat in deze poëzie de afkeer van de werkelijkheid niet gepaard met een [romantische] vlucht uit de werkelijkheid of een [expressionistische] verheviging van de uitdrukkingstechniek. Hij gaat gepaard met een soort van transcendentaal realisme, dat de werkelijkheid integreert in haar eigen achtergronden zonder haar te verloochenen.

Deze integratie heeft plaats door middel van het woord, dat poëzie is. De taal is het bewustzijn vóór. Experimenteel is niet een poëzie die uitgaat van de taal, maar is het werk van Achterberg dat, lang voor hij aan de taal toe is, van het experiment uitgaat. Ik heb deze gedachte reeds in 1954 verdedigd in de eerste alinea van mijn kort artikel ‘Het experiment van Gerrit Achterberg en dat van de jongeren’. [‘Onderzoek en Vertoog’, II, 679].

[p. 639]

De moderne dichters zijn geen slaapwandelaars. Zij spreken zich uit op autistische wijze, maar hun gevoelsleven is binnen de besloten kring van hun dichterlijke beweging zo algemeen, dat zelfs dit autisme communicatie wordt, de communicatie waarvan toch een minimum nodig is om als poëzie tot leven te komen. Het meest afzonderlijke en afgezonderde individualisme heeft hier daardoor de gemene maat weer bereikt. Het is helemaal niet waar, dat de jongere dichters de logica uitschakelen: zij hebben een àndere logica.

In de verlorenheid die hij tegenover deze poëzie ervaart, zoekt de schoolmeester naar associaties, bij wijze van handleiding. Hij zou echter de weg terug gevonden hebben, als hij eens niet naar associaties zocht maar juist zich openstelde voor de dissociatie die hier dichterlijk tot leven kwam. In de taal dezer poëzie overtreft de nevenschikking de onderschikking. Deze poëzie is anti-anekdotisch en is niet symbolisch. Zij is magisch. Maar ook dat woord zegt niets wanneer men niet denkt aan het soort van poëtische verwezenlijking dat Arthur Rimbaud bereikte.

Ik mag tenslotte niet nalaten als mijn indruk te geven, dat het niet uitgesloten is dat de jongere dichtergeneratie [de jongsten schrijven al weer heel anders] zich reeds heeft uitgesproken. Mocht dat het geval zijn, dan zou in hoge mate een weerslag zijn te verwachten, een teruggrijpen naar oudere vormwetten. Maar dit betreft de toekomst: daarvoor zou eerst de nieuwe geest in een nieuw conformisme moeten zijn opgegaan. Ik hoop dat die tijd nog niet is aangebroken en voorlopig niet zal aanbreken.