Maatstaf. Jaargang 6

[p. 632]

H.W.J.M. Keuls
De experimentele dichters en ik

Mijn persoonlijke verhouding tot de Nederlandse dichters die zich ‘Experimentelen’ noemen kan ik het best definiëren als een goede nabuurschap.

Wij wonen in dezelfde straat, wij komen elkaar tegen, de een weet of vermoedt iets van de ander en soms groeten wij elkaar, meestal koel en beleefd maar nu en dan met een nuance van vriendelijkheid.

Een vijandige houding tegenover deze nog jonge dichters zou voor een oudere dichter volkomen zinloos zijn. Zij schrijven anders dan ik, hetgeen hun recht is, en hebben reeds bewezen dat hun werk ergens correspondeert met de geest van de tijd, want zij zijn algemeen als dichters erkend en hebben een ruime lezerskring gevonden.

Voor mij is van meer belang of ik in deze nieuwe dichtkunst, waarvan trouwens de eerste verschijnselen [in Nederland en buitenland] zich al langer dan een halve eeuw geleden hebben voorgedaan, geloof en deze vraag kan ik niet met ja of neen beantwoorden.

Ik geloof in wat ik mooi vind, in wat mij ontroert door het onverwacht contact met het geheim der schoonheid, en gelukkig zijn er in het werk der jonge generatie fragmenten, soms ook volledige gedichten, die mij door de poëtische expressie onmiddellijk overtuigen.

Het komt echter ook voor, dat ik bij de lectuur der experimentele verzen stuit op gekunsteldheid en onverteerbaarheid en dat ik het gevoel krijg te worden bedolven onder een chaos van woorden.

In het algemeen lijkt mij dit oude woord ‘chaos’ voor de moderne Nederlandse dichtkunst van bijzonder gewicht en beschouw ik het chaotische element als een kenmerkende telkens op de voorgrond tredende eigenschap in dit werk.

Hiermede bedoel ik geen principiële afkeuring, want de chaos behoort tot de levende werkelijkheid, de chaos is nooit

[p. 633]

en nergens definitief door de kosmos overwonnen, de chaos bestaat binnen de mens, in zijn hart en geest en tevens in de buitenwereld, in de samenleving, niettegenstaande alle pogingen tot uiteindelijke ordening, en ook in de zichzelf verkwistende natuur.

Eeuwenlang hebben dichters zich beperking en tucht opgelegd, zich gebonden aan min of meer strakke vormen en vaak met groot geduld gezocht naar het juiste woord op de juiste plaats, of beter nog naar het enige woord op de enige plaats; elk lyrisch gedicht werd op die wijze een beperkt, tot poëtische orde gebracht gedeelte der werkelijkheid en het chaotische element bleef op de achtergrond. Men kan het als een eis van rechtvaardigheid verdedigen, dat eindelijk de lang in verdrukking gebleven chaos aan de beurt is gekomen.

Daarbij doet zich dan nog de eigenaardigheid voor, dat de nieuwe dichters eigenlijk niet dichten over de chaos maar zich als het ware met de chaos vereenzelvigen, wat dan de indruk geeft dat de chaos zelf zich aan de lezer openbaart. En als de chaos gaat spreken kunnen zijn woorden niet mild of verheffend zijn maar zijn zij veeleer agressief en bitter, bizar en macaber.

Van de invloed van het chaotische element vind ik een merkwaardig voorbeeld in een bekend gedicht van de dichter Lucebert, die door velen als de voornaamste figuur in de nieuwe poëzie wordt beschouwd. Het gedicht begint aldus:

Ik tracht op poëtische wijze
Dat wil zeggen
Eenvouds verlichte waters
De ruimte van het volledig leven
Tot uitdrukking te brengen.

Deze woorden klinken als een stoutmoedige belijdenis, als een vermetel plan, waarbij men zich afvraagt of de dichter niet te hoog heeft gegrepen en of wat hij zich voorneemt wel te realiseren is.

Men verwacht dan in het vervolg van het vers iets naders

[p. 634]

over de wereld-omvattende intenties van de dichter te horen maar, wonderlijk genoeg, loopt de verdere ontwikkeling van het gedicht uit op een bekentenis van onmacht: de dichter wil een weg gaan van verlatenheid naar gemeenschap maar die weg is bevuild en zijn gedichten zijn slechts momentopnamen van die bevuilde weg; de schoonheid stelt hem teleur en doet hem beseffen dat hij een broodkruimel is op de rok van het universum en de taal die hij zoekt blijkt niets menselijks meer te bezitten.

Dit alles wordt ons in het gedicht nogal omslachtig en pathetisch meegedeeld, maar men voelt in ieder geval dat na de aanhef het chaotisch element overheersend is geworden ofwel dat de dichter in een wanhopige strijd met de machten van de chaos is geraakt.

De lyriek is door haar aard een individualistische kunst en dit kan men ook bij de experimentele dichters constateren. Het schijnt dat zij aansluiting bij elkaar zoeken, maar zij werken niet volgens een bepaald programma en verwerpen geen enkele vormgeving. Aldus vindt men onder hen dichters van zeer verschillend persoonlijk karakter. De vrije vormgeving en het chaotisch element zijn het voornaamste verband, en zelfs zijn er ook moderne dichters die gerekend worden tot de experimentelen en blijkbaar ook zichzelf daartoe rekenen maar die zich toch van de meer luidruchtigen schijnen af te wenden. Bedoelde dichters gaan veel bedachtzamer te werk, kiezen hun woorden met bijzondere zorg en trachten in elk gedicht een subtiel evenwicht te bereiken tussen sentiment, klank en beeldspraak. Namen wil ik hier niet noemen omdat het mij in deze korte beschouwing niet te doen is om een waardebepaling van de experimentele dichters individueel.

Het is aan te nemen, dat de Nederlandse dichtkunst zich voorlopig verder in experimentele richting zal blijven ontwikkelen. Vroeger werd ons land wel een land van schilders genoemd; thans is het hard op weg een land van dichters te worden, want elke week komen er enkele nieuwe experimentele dichters bij.