Maatstaf. Jaargang 6

Anthonie Donker
Drie herinneringen

Het was in de Rotterdamse Kunstkring dat ik den dichter Roland Holst voor het eerst hoorde en zag. In een winter die ik in de vijfde klas van het Erasmiaans gymnasium doorbracht. Ik was zestien jaar en al begonnen te dichten, en ik had een vooropgezette afkeer van het onderwijs dat ik genoot. Een klasgenote had mij een kaart voor die avond bezorgd. Het moeten de verzen uit Voorbij de wegen geweest zijn die hij voorlas. Die bundel moest toen nog verschijnen. Het is nu een van die bundels waarvan men zich niet kan voorstellen dat zij er niet altijd geweest zijn. De verzen golfden over de hoorders heen, het was of zij aangroeiden tot het zeegeruis. De stem zelf golfde. Het is mij of ik nu nog die tegelijk stilstaande en bewogen stem in het ogenblik van toen kan horen. Toen hij de zaal verliet, volgde ik hem op een afstand alsof ik die stem volgde. Niemand kwam in die jaren geloof ik nog op het onzalig idee den dichter om zijn

[p. 246]

handtekening te molesteren.

Die avond behoort tot het half dozijn gebeurtenissen uit die schooljaren die diepe indruk op mij gemaakt hebben en die mij bijgebleven zijn. Het is een van de weinige ervaringen die ik nog eens zou willen beleven.

In latere jaren, toen ik de dichters had leren kennen, heb ik hen nooit helemaal kunnen vereenzelvigen met de makers der verzen die ik als jongen in exsultorische momenten had gelezen en ontdekt. Het was mij vaak vreemd alsof ik nu met Achilles, Patroklos en Odysseus omging en hen bij de naam noemde.

Toen ik enige jaren nadien ziek werd, schonk een schoolvriend mij Voorbij de wegen, met een opgetogen inscriptie, en van mijn jongsten broer, die enkele jaren later onverwachts zou sterven, ontving ik Deirdre en de zonen van Usnach, toen ik voor de eerste kuur naar de bossen bij Renkum vertrok.

Als ik vele jaren later verschil maakte tussen het rusthuis dat mijn innerlijke omgeving is gebleven en het gekkenhuis van de wereld, dan heeft dat geloof ik nog altijd met die lezing en met Voorbij de wegen te maken.

In de oorlogsjaren had ik met een vriend wekelijkse gesprekken over de vrijheid van den dichter en over de zuivere adequaatheid van woord en voorstelling, van taal en beeld. Ik fietste er op één lucht- en één massieve band wekelijks voor van mijn retraite in Wassenaar naar Den Haag. Het werd een hartstochtelijk bedrijf, en een soort rigoureuze, niets ontziende kritische eerlijkheid maakte zich van mij meester. Wij beten ons vast in het vooroordeel dat de taal zelfs van den dichter bijna altijd faalt. In die dagen ging ik ook een der verzen ontleden die mij van oudsher het dierbaarst waren, het was Wedergeboorte. Het was in de periode toen ik een vers begon met de regel: Ook mijn gedichten moet ik nog te lijf. Maar ik ging zo ver ook die van anderen, en die mij het liefst waren, te lijf te gaan. Ik maakte Holst met mijn proefneming bekend. Hij reageerde er kalm met wijze welwillendheid op. Misschien voorzag hij dat dit gedicht mij na vele jaren even dierbaar en onaantastbaar gebleven zou blijken als in de vele jaren voordien. De weder-

[p. 247]

geboorte van het vers die zich bij elk herlezen voltrekt.

In de winter van 1942 bereidde een kleine kern waarin elke kunst één vertegenwoordiger had, de protestactie tegen de aangekondigde Kulturkammer voor. In de loop der besprekingen werd mij verzocht, de tekst van een manifest op te stellen. De actie, waarvan de haard helaas slecht geheim gehouden werd, wierf in zeer korte tijd ver over de tweeduizend handtekeningen uit het gehele land. Maar nadat de bezetter in Den Haag zijn dreigementen tegen de toneelspelers had geuit, die het spits moesten afbijten, ontstond er een weifeling. Ook zat de bezetter de initiatiefnemers al op de hielen, zodat zij hun activiteit in koortsachtige haast naar een tijdelijk verlaten woning in Haarlem moesten verplaatsen. Vooraf vond nog een uitgebreider contact plaats op een zolder in Amsterdam, ik kan mij zelfs niet meer herinneren waar, er waren zoveel adressen van het ogenblik in die tijd. Daar werd overlegd, of het protest zowel met het oog op de uitwerking als in het belang van de deelnemers, soms beter tenslotte openlijk zou dienen te worden ingediend en persoonlijk aan Seyss Inquart overhandigd. De vraag werd besproken wie dat dan zou moeten doen. Als opsteller leek het mij, indien aldus te werk zou worden gegaan, onontkoombaar dan deze consequentie te trekken. Het was toen dat Jany Roland Holst naar mij toekwam en zich in mijn plaats hiertoe aanbood, zeggende dat hij alleen stond en ik immers een zoon had. Hoewel ik twijfel, of men eigenlijk goed doet met de bekendmaking van persoonlijke herinneringen aan kunstenaars, geloof ik, nu ik op het verzoek om een herinnering bij te dragen ben ingegaan, dat ik niet die herinnering onvermeld kan laten die voor mij de ingrijpendste en aangrijpendste is gebleven en die mij met een blijvende dankbaarheid vervult, op een ander levensgebied op zijn minst even groot als die voor de gedichten, die hun blijvende plaats hebben ingenomen. Dat tenslotte de omstandigheden het protest den bezetter langs een andere weg, per koerierster, deden bereiken maakt geen verandering voor het toen gedane aanbod, dat de stelligheid had van wie zijn woord gestand doet, ditmaal in de daad zoals hij als dichter in de taal zijn woord gestand gedaan heeft.