Maatstaf. Jaargang 6

[p. 38]

Willem G. Van Maanen
De deputatie

Duits was geen geliefde taal meer, maar het moest toch onderwezen worden en daar was dan juffrouw Stefan voor. Ze kon er niets aan doen, ze had al voor de oorlog haar doctoraal gedaan, in een tijd dat er geen ander vuiltje aan de lucht was dan een snel verschijnend en verdwijnend gerucht over jodenvervolging, kinderen die hun ouders verrieden en de aanmaak van een hels wapen. Het woog niet op tegen de schoonheid van het Duitse gedicht en de diepzinnigheid van sommige Duitse gedachten. Margot Stefan in elk geval stopte de vingers in de oren en slaagde voor het ene tentamen nog loffelijker dan voor het andere. Bij haar doctoraal werden verwachtingen geuit, en ze beloofde zichzelf daaraan te zullen voldoen. Het bleef bij een belofte.

De oorlog was de spelbreker, zei ze tegen iedereen die naar de verschijning van haar al aangekondigde proefschrift vroeg. Later vroeg niemand meer iets en hoefde ze het uitvluchtje niet langer te gebruiken; maar niemand spoorde haar ook meer aan, en ze verslapte, verzuurde, verdroogde. De schoonheid was voosheid gebleken, de diepzinnigheid troebelheid; ze had verkeerd gekozen, ze raakte in een slop. Kort na de bevrijding beet ze zich vast in het Engels, in de hoop die studie in enkele jaren te voltooien; maar ze was te oud, haar hersens namen niets meer op, en ze liet het bij de vertwijfelde poging. Duits was het in den beginne, Duits zou het blijven tot de dood erop volgde.

Haar collega's hadden met haar te doen; ze had met het huisvesten van onderduikers haar politieke gezindheid aangetoond, ze probeerden haar van haar haat tegen haar vak af te brengen. Enkelen gingen al spoedig weer hun vakantie doorbrengen in de zwarte wouden of de schemerige bierkelders, en vertelden bij terugkeer opgetogen over de veranderde geest onder de bevolking, de weerzin van de jeugd in alles wat naar laarzen en kruit rook, het verlangen bij de ouderen naar rust en vrede. Margot Stefan achtte daarmee

[p. 39]

niets bewezen, ze protesteerde sarkastisch en attaqueerde met grimmige anekdotes die haar waren verteld in haar vakantieland Frankrijk, staaltjes van domheid en wreedheid der Duitse bezetters. Ze zag ergernis en verveling bij de anderen, maar niemand zei iets, ze wilden haar sparen.

De nieuwe Franse leraar, Van Praag, volgde al na enkele weken een andere methode. Hij was jong, zonder rancunes, en had een moderne opleiding gevolgd, met psychologie als bijvak. Hij zei, toen ze eens waren achtergebleven in de rokerige leraarskamer:

- Dat Duits is maar een uitvluchtje.

- Waarvoor dan, Van Praag?

- Moet ik het je zeggen?

- Je kunt al niet anders meer.

- Je bent tekortgekomen in je leven, en nu zoek je een zondebok. Souffre-douleur, het Franse woord is beter, zoals altijd.

- Weerzin in mijn vak dus uit een gemis?

- Zo is het. Je gelooft het niet, maar denk er eens over.

Ze dacht erover, glimlachend, geschrokken, huilend. Hij had ongelijk, het was oppervlakkige psychologenpraat, maar het maakte iets in haar los. Ze vermeed hem; toen hij het merkte en er zichtbaar konklusies uit trok zocht ze hem weer op. Ze zei, slenterend in de schooltuin tijdens het vrije kwartier:

- Je bent mis geweest.

- Met het te zeggen misschien, niet met wat ik zei.

- Is alle psychologie zo simpel?

- Waarom sla je van je af als ik je toch niet geraakt heb?

- Je bent onbeschaamd, Van Praag.

- Ik weet het, ik heb er het kamp mee overleefd.

- Ik wilde je daar niet aan herinneren. Juist niet.

- Dat weet ik, Margot.

Het noemen van haar naam smolt een weerstandje in haar door; ze slikte en boog het hoofd. In de lijnen van de grijze tegels zocht ze een patroon dat iets kon verhelderen, maar hun voeten vertraden het voor het zichtbaar was geworden. Bij een kromming van het pad botsten twee leerlingen tegen hen op, jongens uit een lagere klas; ze mompelden een verontschuldiging en liepen schuw weg. Van Praag riep hen

[p. 40]

terug en eiste een duidelijker excuus, vooral tegenover juffrouw Stefan. Opvlammende verontwaardiging in hun ogen werd door zijn blik gedoofd, en ze gehoorzaamden; daarna wachtten ze tot ze werden weggezonden. Wat zij zijn onbeschaamdheid had genoemd ervoeren die jongens, alle leerlingen, als kilte. Het maakte hem zo gevreesd dat niemand het nog had gewaagd hem tot doelwit te kiezen van de gebruikelijke pesterijen.

- Het is heel anders, zei ze, zich heenzettend over het gevoel van onbehagen dat het incident had gewekt. - Een gemis, natuurlijk, maar niet om wat jij denkt.

- Wat denk ik dan?

- Wat alle mannen denken van alle ongetrouwde vrouwen. Ik heb nooit behoefte aan een huwelijk gevoeld, werkelijk niet.

- Ik geloof je wel.

- Ik heb altijd aan iemand willen bewijzen dat ik iets voor hem of haar overheb. Maar er heeft zich nooit een situatie voorgedaan.

- Maar dat verlangen bewijst dan toch juist de behoefte die je ontkent?

- Het huwelijk is geen offer, Van Praag.

- Maar wel een situatie waarin mensen elkaar kunnen bewijzen dat zij minder om zichzelf geven dan om de ander.

- Maar dat wil ik helemaal niet. Ik zoek juist een gelegenheid om aan te tonen dat ik meer ben dan de ander.

De bel was hem voor, en hij wilde het resterende korte ogenblik niet gebruiken om haar tot andere gedachten te brengen. - We spreken elkaar nog, zei hij veelbetekenend toen ze bij zijn lokaal waren gekomen. - Ik ben nog niet met je klaar, Margot.

- Het klinkt dreigend, zei ze met een poging tot glimlachen. Ze strekte haar arm uit en trok de deur open. Ze voelde een verschrikkelijke slag, een stem brulde in haar hoofd, toen stroomde alles uit haar weg.

In het ziekenhuis mocht ze de eerste weken geen bezoek hebben, daarna wilde ze het niet, en pas toen ze thuis lag stemde ze toe in de komst van twee leerlingen. Ze bewoonde

[p. 41]

enkele kamers in een vervallen huis aan een der buitenlanen. De balkondeuren stonden open, lentegeuren en gekwetter van vogels kwamen er binnen. Ze las voor het eerst in een boek, een luchtige franse roman die Van Praag had gestuurd. Ze werd overstroomd met geschenken, boeken en bloemen en bonbons, en natuurlijk de gewetensvruchten van de kinderen, gefinancierd uit een blijkbaar permanente inzameling. Er waren ook brieven bezorgd, onbeholpen verontschuldigingen waarin de geest der ouders rondwaarde; sommige vaders hadden zelf geschreven, zwaar papier vol getypte of keurig geschreven klachten over hun eigen kinderen.

Toen de bel luidde, omfloerst nog, bekeek ze zich gejaagd in een kleine handspiegel. Ze streek haar haren met een borstel naar achteren en schikte iets aan de hals van haar nachtjapon. Ze probeerde even tegen haar spiegelbeeld te glimlachen, maar haar ogen bleven dof; de pijn in haar hoofd, die enkele uren was weggebleven, kondigde zich aan met zware kloppingen aan haar slapen. De twee kinderen, een jongen en een meisje uit de schuldige klas, schrokken van haar bleekheid. Ze liepen onhandig op haar toe, gaven een slappe hand en bleven zwijgend naast het bed staan.

- Neem een stoel, zei Margot.

- We kwamen onze excuses aanbieden, zei het meisje toen ze zaten. Ze was een klein vrouwtje met behagen in zichzelf, zelfs wanneer ze foute antwoorden gaf of zich schamen moest. Haar zinnelijk stemmetje fladderde, en nestelde zich altijd wel in een of ander oor; het had ditmaal de jongen uitverkoren.

- Namens de hele klas, voegde hij aan haar woorden toe.

- Dat begrijp ik, zei Margot. - Ik heb ook al een paar brieven uit jullie klas gekregen. Die heb ik verscheurd.

- Aanvaardt u het dan niet?, vroeg de jongen geschrokken.

- Ik had de indruk dat ze niet zonder hulp waren geschreven.

- Maar wij komen hier uit onszelf, zei het meisje voldaan.

- We hebben het met de klas overlegd, en wij tweeën zijn gekomen. En we menen het.

- Ja? Dat andere toch ook, denk ik.

- We vinden het ellendig, zei de jongen, plotseling heftig en niet meer naar het kleine stemmetje luisterend. - We zijn

[p. 42]

geen beulen, we hebben er alleen niet bij gedacht dat een deur kan omvallen als hij uit zijn scharnieren is gelicht.

- Ik dacht dat jongens technischer waren.

Hij durfde niet te protesteren. Het meisje was met huilen begonnen, een zacht verwend geluidje dat de vogels niet overstemde, dat zich eerder als het klagen van een duif ermee vermengde. Margot sloot haar ogen, de kamer tolde en kantelde. Ze werd gewichtloos opgeheven en begon aan een zweefvlucht in een oneindige ruimte. Ver onder zich hoorde ze de jongen sissen, een poging waarschijnlijk om het meisje stil te krijgen. Even later streek een gezicht langs het hare, ze opende moeilijk de ogen en zag het meisje naast haar bed geknield liggen.

- Dat moet je niet doen, fluisterde ze, ondanks zichzelf het jonge gezicht strelend. - Ik geloof jullie wel.

- U gelooft ons niet, zei het meisje, haar snikken als interpunctie gebruikend. - U hebt ons nooit geloofd. We houden allemaal van u, maar u hebt het nooit willen toestaan.

- Ze heeft gelijk, zei de jongen zacht. Hij was gaan staan, en keek neer op de blanke driehoek van Margots borst die door de heftige bewegingen van het meisje was vrijgekomen. Het verwarde en overweldigde hem, het liefst zou hij zijn hoofd ertegen hebben gelegd. - Ze heeft gelijk, juffrouw Stefan. We houden niet van uw vak, maar wel van u.

De winst van het ziekzijn, dacht Margot spottend; zonder dat ongeluk was die bekentenis althans nooit gedaan. Iets meer fantasie, en de fatale deur zou worden uitgebouwd tot een poort naar een nieuwe toekomst waarin haar vak niet meer een dood doel was maar een levend middel tot menselijke verstandhouding. Ze voelde de intense blik van de jongen, maar liet het zo. Het meisje stond op en ging met gespeelde schaamte zitten; de laatste tranen droogde ze met een geurend zakdoekje.

- Neem wat lekkers, zei Margot verlegen, en dat was de inleiding tot een levendig verslag van alles wat er in de klas was voorgevallen. Naderhand waagde het meisje zich aan critiek op het onderwijs; toen Margot niet protesteerde noemde ze zoekend en tastend enkele namen van leraren, Van Praag het laatst.

[p. 43]

- Wat hebben jullie tegen hem?, vroeg Margot.

- Hij heeft geen liefde in zich, zei het meisje volwassen, na de stilte op Margots vraag tot het uiterste te hebben gerekt.

- Jullie zijn bang voor hem, zei Margot. - Maar hij is anders dan jullie denken. Hij heeft veel meegemaakt in de oorlog.

- Het eeuwige excuus van uw generatie, zei het meisje verveeld.

- Het is geen excuus, zei de jongen hard. - Wat kunnen wij aan de fouten van onze ouders doen?

- Je zou er misschien iets aan kunnen gaan doen.

- Hij heeft een vrouw nodig, zei het meisje, zonder Margot aan te zien. Haar blik zwierf langs de boeken in de kast, over het tafeltje met de vruchten, een foto van een oudere man in een rotsachtig landschap, vestigde zich toen onverwacht op Margot.

- Wat een beeld van een nachtjapon hebt u aan, juffrouw.

- Jij denkt dat iedere man een vrouw nodig heeft, zei de jongen snel; zijn stem sloeg over en hij bloosde. - Ik benijd de vrouw niet die ooit met Van Praag zou trouwen.

- Dat is geen gesprek voor jullie, kinderen, zei Margot zwak. Ze trok de deken omhoog en keerde zich af.

- We moeten gaan, zei het meisje nadrukkelijk, alsof ze begrip voor de situatie wilde demonstreren. - Hebben we nu alles gezegd wat we moesten zeggen? Ik dacht dat jij nog iets had.

- Juffrouw Stefan, zei de jongen moeilijk.

- Ja?

- Ik wilde u nog zeggen dat die deur niet voor u bestemd was.

Margot draaide zich heftig om en kwam half overeind. De pijn in haar bonzende hoofd werd ondraaglijk, en ze vroeg met vertrokken mond:

- Wat bedoel je?

- We dachten dat Van Praag zou binnenkomen.

- U hebt hem eigenlijk gered, zei het meisje met een triomfantelijke lach.

Ze hield later tegenover de jongen vol dat ze evenmin als hij begreep waarom juffrouw Stefan zich in de kussens had gegooid en in lachen was uitgebarsten. Misschien zou haar

[p. 44]

begrip gewekt zijn door Margots tranen, maar die kwamen pas toen zij de kamerdeur achter zich had dichtgetrokken en haar klasgenoot in de schemerige gang tot een omhelzing dwong.