Lust en Gratie. Jaargang 17

[p. 122]

Esma Moukhtar
Verbeeld je fantomen

De pijn in mijn rechterhand ontstond niet doordat na de amputatie de zenuwuiteinden nog gevoelig waren. Nee, mijn rechterhand was er nog, althans zo voelde het. Maar ik kon er niet meer bij, had er geen enkele greep op.

Fantoompijn. Het woord duikt soms op om de pijn van een verlies een naam te geven. Bijvoorbeeld door wie van een geliefde wordt afgesneden. Ja, als een geliefde zich terugtrekt, of als ik me van een geliefde moet losmaken, dan kan het lange tijd lijken alsof diegene nog bij me is. Ik word gekweld door een soort kramp, vergelijkbaar met die in mijn fantoomhand. Maar waar zit die pijn, hoe is deze ontstaan? Hoe kun je de pijn in iets of iemand, in wat niet meer van jou is, opheffen?

Ik herinner me een plaatje uit een biologieboek. Over de hersenschors ligt op z'n kop een mannetje gedrapeerd, met een heel groot hoofd, enorme lippen en handen, een klein lijfje, kleine beentjes, genitaliën en voetjes. Dit stripfiguurtje moest illustreren dat er in de hersenen een soort afbeelding van het lichaam bestaat. Het representeerde ook de mate van gevoeligheid van de verschillende lichaamsdelen. Je zou elk lichaamsdeel als een tweeling kunnen beschouwen, waarvan de virtuele helft in de hersenen huist. De hand in mijn hoofd die bij mijn rechterhand hoort verdween niet toen die hand werd geamputeerd.

Fantoompijn bestaat dus niet in een restje overgevoelige zenuwuiteinden, maar in een fantoomlichaam dat als een soort tweelingzus

[p. 123]

met opname- en afspeelapparatuur de sensaties uitzendt die bij mijn fysieke lichaam horen.

Mijn tweelingzus had de neiging haar vingers samen te knijpen. De nagels drukten krachtig in de handpalm en ik was het die de pijn voelde. Ik verlangde naar mijn eigen vrije hand, maar daar kreeg ik de hand niet mee terug. Ik verdoofde me, maar als de pijnstillers waren uitgewerkt was er niets veranderd. De kramp bleef.

Uiteindelijk ontdekte ik prof. dr. Ramachandran, een neuroloog die fantoompijn onderzoekt en bestrijdt. Hij bouwt spiegeldozen.

Hij maakte er een voor mij door een spiegel verticaal in een kartonnen doos zonder deksel te plaatsen. Aan de voorkant zaten twee gaten waardoor ik mijn linkerhand en mijn fantoomhand moest steken. Ik bewoog mijn linkerhand, keek in de spiegel en zag hoe daarin plotseling ook een rechterhand verscheen. Het spiegelbeeld van mijn linkerhand viel op de plaats van de fantoomhand. Deze rechterhand opende zich, de nagels maakten zich los uit mijn palm. Door een optische illusie was het gelukt de hand van mijn tweelingzus te bewegen en weg was de pijn.

Ik gaf Ramachandran een hand, verwonderd over zijn kunst en zwaaide nog naar hem met mijn verlichte fantoom. Ik ben sindsdien een paar keer bij hem geweest. Hij zegt dat bijna iedereen om de zoveel tijd weer even in die doos moet om de optische illusie opnieuw aan de hersenen door te geven. Ik vermoed dat mijn hersenen het nu wel geloven, ik kan al maanden mijn hand vrij bewegen. Maar ik mag langskomen wanneer ik wil, voor zijn spiegeldozen, of voor andere experimenten.

Uit verschillende experimenten die Ramachandran uitvoert blijkt hoe betrekkelijk de ervaring van het lichaam is. Om een voorbeeld te geven: met een eenvoudige truc, waarbij je maar een persoon en een tafel nodig hebt, kan de sensatie worden oproepen dat de tafel deel is van je lichaam.

Een ander experiment herinner ik me nog goed. Op een ochtend

[p. 124]

werd ik geblinddoekt. Ramachandran tikte op mijn neus, terwijl ik in hetzelfde ritme de neus aanraakte van een proefpersoon. Ze stond vlak voor me, met haar rug naar me toe. Al na tien seconden kon ik zweren dat ik mijn eigen neus te pakken had. Alleen bevond mijn neus zich op ruim een halve meter afstand!

Je hersenen tellen de bewegingen van je wijsvinger op bij de sensaties op je neus, legde Ramachandran uit. Als die twee synchroon lopen, redeneren de hersenen dat de kans het grootst is dat wijsvinger en neus bij dezelfde persoon horen. Dus als jouw hand een halve meter van je neus afzit, volgt daaruit dat je neus daar ook moet zitten. Zo gaat de logica van het gevoel.

Als je pijn kunt hebben in een niet-bestaand lichaamsdeel; als je je gevoel kunt projecteren op elk extern object; als die projectie door visuele (of tactiele) prikkeling, door illusies dus, ontstaat, dan is het niet meer zo vanzelfsprekend dat je je vereenzelvigt met je lichaam. Het lichaam dat je hebt, is kennelijk niet vormvast. Het beeld dat je ervan hebt kan door een illusie veranderd worden, en de ervaring past zich dan gewoon aan de nieuwe voorstelling aan.

In de spiegeldoos doe je dat niet zelf. Het spiegelbeeld houdt jouw hersenen voor de gek. Ze trappen erin en je lichaam interpreteert het als ‘waar’ en gedraagt zich ernaar, zodat jij voelt wat je ziet.

Dan is het eigenlijk niet zo vreemd om een fantoomhand te kunnen bewegen, of om gevoel te hebben in een lichaam dat niet van jou is. Lichaamsbeeld en ook de grens tussen het ene en het andere lichaam berusten vooral op interne constructies, die met een kleine ingreep onderuitgehaald en veranderd kunnen worden.

Als ik thuis een spiegel had waarin ik werd uitgerekt, zou ik vanzelf gaan geloven dat ik heel lang ben. En als ik mezelf dan in een gewone spiegel tegenkwam, kon ik het erop houden dat het een lachspiegel was die me deed inkrimpen.

Dat fantoompijn op een hardnekkige illusie berust, betekent niet dat

[p. 125]

je die ook bewust in stand houdt. Je voelt geen pijn om de illusie levend te houden.

De plek in je hoofd die met het afwezige is verbonden, houdt je voor de gek. Doet alsof het er nog is. Daar kan het zelfbewustzijn blijkbaar niet tegenop. Je weet dat je geen hand hebt, en toch doet die pijn. Iemand is er niet meer, maar duikt steeds weer op.

Het ene bewustzijn luistert niet naar het andere. Je waarneming gaat soms achter je rug om. Net als met die truc in de spiegel. Zelfs als je weet dat je voor de gek wordt gehouden, houdt dat andere bewustzijn zich van de domme, neemt de optische illusie voor waar aan, en je lichaam luistert er nog naar ook.

Als ik mijzelf waarneem, doe ik dat dus maar half bewust. Of eigenlijk: veel van wat ik in me opneem onttrekt zich blijkbaar aan mijn bevattingsvermogen. Ik ervaar mijzelf ook buiten mijzelf om. Nu gebeurt er zoveel in mijn lichaam waar ik geen weet van heb, maar dat ik op wat ik zie, en op hoe ‘ik’ dat vervolgens interpreteer, geen invloed heb vind ik - nog los van de freudiaanse theorie over het onbewuste - verbazingwekkend. Nu zou ik zoiets simpels als de aan- of afwezigheid van een hand niet kunnen onderscheiden!

Toch bevalt het me wel, het idee dat je met je gedachten niet alles kunt volgen wat er in je hoofd gebeurt. Die tweedeling in je bewustzijn geeft je de mogelijkheid om de werkelijkheid, nee, de waarneming ervan naar je hand te zetten.

Om de waarneming te beïnvloeden heb ik iets van buiten nodig. Iets dat op een niet-bewust plan de boel verandert. Iets waaraan is gesleuteld. Maar dan zo dat ik kan geloven: zo is het. Om een verandering inwendig te voelen moet ik die eerst uitwendig creëren.

Een vriendin paste bij mij een truitje dat ik haar had gegeven. Ze liep naar een lege schilderijlijst in de gang, en ik zag hoe langzaam tot haar doordrong dat ze niet in een spiegel keek. Ik zag een mengeling van verwarring en schaamte, over een weigerend spiegelbeeld.

Ik stap in een grotere spiegeldoos waarin mijn positie ten opzichte

[p. 126]

van de spiegelwand zó is dat ik mijzelf niet zie op de plaats waar ik me verwacht te zien. De niet door mij gevulde ruimte in het spiegelbeeld kan ik met alles opvullen. Zo kan ik de gedaante aannemen van iets wat ik zou willen zijn.

Als proefpersonen kies ik een lange blondine, een oudere heer, een deur, een kat, een boekenkast, een ballon, een danser. Maar kan ik ook als oudere heer of als deur door het leven gaan? Mijn pijn en mijn lichaam berusten misschien op een illusie, toch lijkt de ervaring ervan reëel.

Maar met ‘optische illusie’ kun je veel doen: iets kleins groot maken; iets laten verdwijnen of verschijnen. En waarom zouden andere visuele voorstellingen niet een zelfde effect kunnen hebben. Een beeld is geen spiegel, maar in zekere zin wel een trucage, omdat het voorstelt wat niet werkelijk aanwezig is. Met beelden haal je iets voor de geest. En als dat iets is wat nog niet eerder in de geest was, kan het daar misschien een verandering teweegbrengen.

De laatste keer dat ik prof. dr. Ramachandran zag, vroeg ik hem of hij ook tactieken had waarmee andere pijnen kunnen worden opgeheven. Hij raadde me aan na te gaan om welke pijn het gaat, en daar zelf mogelijke optische illusies of beelden voor te bedenken. Daar had ik hem verder niet bij nodig, voegde hij eraan toe.

Wat ik Ramachandran niet vertelde, is dat het mij vooral gaat om ‘pijn hebben in iemand’. Kun je de pijn van iemand missen en dóór iemand gemist worden, iemand die ‘deel van jou’ is geweest, fantoompijn noemen? Ja, dat kan, zo ervaar ik het, en ik zal de enige niet zijn. Ik verplaats mij in de ander, beeld mij in wat deze voelt en er ontstaat een beeld van een gekwelde, verscheurde, verloren geliefde. Die illusie blijft zich aan me opdringen, met als gevolg dat ik pijn heb.

Deze pijn in iemand is even illusoir als die in de fantoomhand. Ik vermoed dat er in mijn hoofd een dubbelganger van de geliefde bestaat. Maar deze dubbelganger heb ik zelf gemaakt. Hoe deze zich voelt, gedraagt, dat bepaal ik zelf. En als de oorzaak van de pijn bij mij ligt, kan ik nu proberen op die dubbelganger een andere invloed te krijgen.

[p. 127]

Om mezelf met behulp van mijn verbeelding te slim af te zijn geef ik mijn fantoomgeliefde voortaan een blij gezicht, een hoofd met andere gedachten en ervaringen. Ik teken een buik waarin ik kan prikken, en dan zeg ik: dag geliefde, jij bent niet meer van mij, ik hoor niet meer bij jou, laat los, draai je om en lach om mij!

Pas als ik het voor me zie, kan ik het geloven. Het missen hef ik er niet mee op, maar wel die pijnlijke illusie van een verkrampt fantoom.

Verbeeld al je fantomen. Verdrijf hen niet maar verlicht ze.

Prof, dr Ramachandran heb ik nooit ontmoet, maar niet verzonnen. Hij is als hoogleraar psychologie en neurologie verbonden aan de universiteit van Californie en werkte samen met Oliver Sacks. Ik maakte gebruik van zijn boek Phantoms in the Brain (1998), waarin onder meer de experimenten met spiegeldozen staan beschreven