Lust en Gratie. Jaargang 16

[p. 97]

Hélène Gelens
Als een vis in een stroom
The Waves van Virginia Woolf

Wat ben ik?, vraag ik. Dit? Nee, dat. Vooral nu ik net een kamer verlaten heb, en een stel pratende mensen [...] wordt het me duidelijk dat ik niet één en eenvoudig ben, maar complex en velen. [...] Dat kunnen ze niet begrijpen, want ze zijn nu ongetwijfeld bezig me over de tong te halen.
Uit: Virginia Woolf, The Waves

Virginia Woolf was een fervent roddelaarster. In haar brieven roddelde ze er lustig op los. Haar roddeltalent toonde zich ook in haar voordrachten voor de besloten Memoir Club die voortkwam uit de Bloomsbury-groep. Vaak zijn haar roddels heel beeldend. Over ene Elena Richmond, op wie ze geen indruk maakt, schrijft Woolf in 1929: ‘Ze is bedorven, als een in de sneeuw achtergelaten kip. Met een pikhouweel zou je er misschien wat af kunnen krijgen.’ Ze vraagt in haar brieven regelmatig om nieuwe roddels. Zo vraagt ze haar zus Vanessa Bell meer informatie te verstrekken over de geheime liaison van filosoof Betrand Russell en lady Ottoline Morell. Aan Lytton Strachey schrijft Woolf: ‘Ik wil oceanen vol roddel. Ottolines tanden bijvoorbeeld heeft ze al nieuwe?’ Ook over de doden kan geroddeld worden. Vlak na het overlijden van de dichter William Butler Yeats in januari 1939 schrijft Woolf aan Vita Sackville-West: ‘Hoe zit het met Dotty (dichter Dorothy Wellesly) en Yeats? [...] Volgens Ottoline had hij een klier opengesneden om zich mannelijkheid in te spuiten, werd wakker om Dotty op te gaan zoeken en stierf aan een ingespoten dosis mannelijkheid.’ Woolf voegde hier direct aan toe: ‘Maar dat is gemeen. Het spijt mij dat hij dood is.’

Dat Woolf anderen over de tong haalde, betekent niet dat ze meende hun persoonlijkheid daarmee recht te doen. Een roddel negeert een groot deel van iemands persoonlijkheid, terwijl Woolf er juist vanuitging dat ieder mens ‘uiteraard zeer gecompliceerd’ is. In het niet vol-

[p. 98]

tooide autobiografische werk A Sketch of the Past schrijft ze dat ‘het zo moeilijk is een beschrijving te geven van een persoon’. Dat heeft volgens haar alles te maken met de omgeving waarin we leven en waardoor we in een voortdurende verandering worden gebracht. Door de sociale context handelen we volgens heersende normen en waarden, of zetten we ons er juist tegen af. Woolf constateert dat de ‘publieke opinie’ en ‘wat andere mensen zeggen en denken’ als ‘magneten [...] ons naar de ene kant trekken en veroorzaken dat we zo zijn, of [...] ons afstoten en juist weer anders doen zijn’. Zelf omschrijft Woolf zich ‘als een vis in een stroom; afdrijvend; op dezelfde plaats gehouden’.

Ook in The Waves worden de karakters van de personages gevormd door wat andere mensen zeggen en denken. Woolf beschrijft in dit boek op een unieke wijze de levensloop van zes vrienden. In een afwisseling van poëtische preludes en reeksen ‘toneelachtige monologen’ krijgen de personages vorm en diepte. Door deze structuur wordt de weerslag van roddel op hun karakters zichtbaar. In monologen uiten de personages (onder meer) hoe het geroddel, en in het algemeen het spreken en denken van anderen, wordt ervaren. De vrienden voelen zich bepaald door elkaar. Ze zijn niet in staat elkaar te zien in al hun schakeringen, terwijl ze zichzelf als ongrijpbaar beschouwen. Zo merkt Neville op:

Voor jullie, die de nauwe begrenzing van mijn leven zien en de lijn welke het niet kan overschrijden, ben ik alleen maar ‘Neville’. Maar voor mezelf ben ik onmetelijk.

Uit de woorden van een ander personage blijkt dat Neville aan hetzelfde euvel lijdt:

ik bezit meer iks dan Neville denkt. Wij zijn niet zo eenvoudig als onze vrienden zouden willen dat wij waren om hun van nut te kunnen zijn.

[p. 99]

Ook Bernard hekelt in The Waves het onbegrip van anderen voor de meerduidigheid van zijn karakter:

wie van al die mensen ben ik? Het hangt voor een groot deel van de kamer af. [...] Er zijn vele kamers - vele Bemards. Er was een charmante, maar zwakke; een sterke, maar hooghartige; een briljante, maar meedogenloze; een deelnemende, maar koude; een beste brave jongen maar, daar twijfel ik niet aan, een saaie vent; een sjofel mannetje, maar ook - ga nu naar de kamer hiernaast - een kwast met wereldse en fatterige allures. In mijn eigen ogen was ik iets verschillends; was ik geen van allen.

Aangezien een roddel altijd een Bernard in een kamer beschrijft, schilderen anderen hem nooit af zoals hij zichzelf ziet. Precies dat laatste maakt de roddel zo irritant. Ook Rhoda ondervindt de negatieve gevolgen van roddel. Over een ruimte waar salon wordt gehouden zegt ze dat het er ‘flakkert van de tongen die als messen door mij heen snijden en mij doen stotteren, mij doen liegen’. Ze zegt:

Ik ben gedoemd te worden gebroken. Ik ben gedoemd mijn hele leven belachelijk te worden gemaakt. Ik ben gedoemd op en neer te worden geslingerd tussen deze mannen en vrouwen [...] met hun leugenachtige tongen, als een kurk op een woelige zee.

Het geroddel achter haar rug brengt haar geheel van slag. Ze gaat ervan stotteren en liegen. Ze vreest aan de roddels ten onder te gaan en uiteindelijk volledig daardoor te worden bepaald.

Hoewel Woolf zichzelf en haar personages in eerste instantie beschouwt als vissen in een stroom, ontsnapt een deel van het bewustzijn aan de regulerende invloed van wat anderen zeggen en denken. Niet voor niets laat Woolf het personage Bernard zichzelf omschrijven als ‘iets verschillends’. Bernard meent dat er iets aan hem is wat

[p. 100]

gelijk blijft. Er is iets wat hem tot hem maakt, iets wat vrij is van beïnvloeding door de publieke opinie en roddels. Dat verwoordt hij zo:

In mijn geval blijft er altijd een deel van mij geheel vrij, aan niets gebonden, ronddrijven.

Woolf gaat ervan uit dat het overgrote deel van ons leven bestaat uit ‘onbewust bestaan’, uit ‘een soort mist’. We handelen zaken af, regelen dingen; we doen alles zoals het hoort of juist zoals het niet hoort. Maar daarnaast onderscheidt Woolf ook ‘momenten van bewust bestaan, of wezenlijke momenten’ waarin we de door de omgeving gevormde identiteit ontstijgen. Op dergelijke momenten worden we niet beïnvloed door wat anderen zeggen en denken. Roddels raken ons niet. Beleven, zien en handelen vormen voor even geen middelen tot iets anders, blijven even zonder nut. We beleven om het beleven. We ervaren intens. Het valt ons op hoe de bomen zachtgroen afsteken tegen het paarsblauw van de lucht. We zien ‘de violette druppels in de koolbladeren; de rode druppels in de rozen’. We lezen een boek niet plichtmatig, maar met groot plezier.

Tijdens zo'n wezenlijk moment komt volgens Woolf een metafysisch inzicht tot ons: plotseling begrijpen we dat we deel uitmaken van een groter geheel, dat we niet alleen iemand zijn binnen een sociale context. In de wezenlijke momenten verdwijnen alle beperkingen die de materiële wereld ons oplegt en toont zich het gelijkblijvende zelf.

Niet iedereen beleeft even vaak wezenlijke momenten. De mist of het onbewust bestaan kan de overhand krijgen in het leven, zoals bij Louis in The Waves:

Zo is het leven; om vier uur Mr Prentice; om vier uur dertig Mr Eyres. [...] Wij torsen de wereld op onze schouders. Zo is het leven. Als ik doorzet, zal ik een leunstoel en een vloerkleed beërven; een landhuis in Surrey met broeikassen, en een zeldzame conifeer, meloen of bloeiende boom, waar andere zakenlieden mij om zullen benijden. [...] En toch als het

[p. 101]

zes uur is geweest [...] dan ben ik geneigd in de richting van de rivier te dwalen, naar de smalle straatjes waar je veelvuldig kroegen vindt, aan het eind van de straat de schaduwen van schepen langs komen, en je plukharende vrouwen ziet. Maar als mijn gezonde verstand weer hoven komt, zeg ik tegen mezelf, om vier uur Mr Prentice; om vier uur dertig Mr Eyres. [...] Ik tors de wereld op mijn schouders. Hier is de pen en het papier; en op de brieven in het ijzeren mandje zet ik mijn naam, ik, ik en nog eens ik.

Met zijn ‘gezonde verstand’ anticipeert Louis op roddel. Hij wil worden gezien als een doorzetter, een hardwerkend en degelijk persoon, niet als iemand die zo nu en dan doelloos dwaalt door smalle straatjes waar hij niet hoort te komen. Zolang hij bij zijn gezonde verstand is leeft hij een keurig en onbesproken, maar ‘onbewust’ leven. Dan geeft hij wezenlijke momenten geen kans. Ze komen niet van pas. Het werk komt er niet eerder door af en hij verwerft er geen landhuis door waarmee hij anderen kan imponeren.

Hoe meer ons leven bestaat uit dergelijk ‘onbewust bestaan’ des te dichter de roddels ons zelf benaderen. Als we helemaal geen wezenlijke momenten meer beleven, worden we volledig bepaald door wat anderen zeggen en denken.

Door de wezenlijke momenten beseffen we meer te zijn dan, zoals Woolf het zegt, een kurk op een woelige zee. De herinnering aan wezenlijke momenten geeft ons het gevoel niet volledig door de omgeving gevormd te zijn. Op grond van die herinnering kunnen we overtuigd raken van onze eigenheid. Zo kunnen Woolfs personages beweren dat ze ‘iets verschillends’ zijn, voor een deel ‘vrij, aan niets gebonden’ of ‘onmetelijk’. Het ‘gevoel van wezenlijk zijn’ wordt in The Waves zelfs ‘een wapen’ genoemd. Als we in het dagelijkse leven de herinnering aan wezenlijke momenten met ons meedragen, vormen ze een wapen tegen de invloed van wat anderen zeggen en denken. De wezenlijke momenten beschermen ons zo tegen de flakkerende en leugenachtige tong van de roddel.