Lust en Gratie. Jaargang 16

[p. 69]

Kester Freriks
't Zijn zuiver en alleen kleine ergernisjes van buiten af
De brieven van Maria Dermoût

De vooroorlogse Nederlands-Indische samenleving was er een van roddel: praatzieke ambtenaren en planters, en hun erop los kletsende vrouwen. In de sociëteit kwam de Hollandse elite bijeen. Daar stond de zogeheten ‘duizend gulden’- tafel. Alleen ondernemers en ambtenaren die meer verdienden, mochten eraan plaatsnemen. Louis Couperus schrijft over die gelaagde, hiërarchische maatschappij met zijn rangen en standen, bureaucraatjes en geldmannetjes, residenten en assistent-residenten in zijn roman De stille kracht (1900). Hij is niet de enige, bij lange na niet. Multatuli klaagde al over de roddelzucht, evenals Bas Veth in zijn bijtende satire Het leven in Nederlandsch-Indië, ook uit 1900.

De journalist en romancier van tempo doeloe, P.A. Daum, wijdde aan het standsbewustzijn van de Nederlandse koloniaal zijn roman met de veelbetekenende titel Hoe hij Raad van Indië werd (1885). De laatste alinea van de daarin opgenomen inleiding spreekt boekdelen. De schrijver, in dit geval Daums alter ego Maurits, erkent dat hij dit boek wil schrijven om de volgende vragen te beantwoorden: ‘Wat geeft in het algemeen onze hedendaagse maatschappij te aanschouwen, en is het niet mogelijk, dat personen van uiterst geringe aanleg en ontwikkeling en allesbehalve navolgenswaardige levensgedrag tot hoge staatsambten geraken? Ziet men niet telkens lieden, van wie weinig of niets te verwachten is, door gebrek aan zwaarte omhoog vallen?’

De lang in Indië wonende schrijfster Maria Dermoût (1888-1962) werd op de suikerfabriek Tirto bij Pekalongan, aan de noordkust van Midden-Java, geboren. Zij was enig kind. Haar moeder stierf toen zij een halfjaar oud was, waardoor zij relatief eenzaam opgroeide. Haar jeugdjaren bracht ze door op een andere suikerfabriek, het verlaten liggende Redjosari, diep in de binnenlanden van Java. Ze kreeg onderwijs van haar stiefmoeder, een Duitse gouvernante. De eenzaam-

[p. 70]

heid kreeg een plek in haar literaire werk, dat een geheimzinnige sfeer oproept. Tot in de jaren dertig, Dermoût was toen rond de veertig, verbleef zij in Nederlands-Indië. De belangrijkste tijd uit haar leven bracht ze door op het eiland Ambon in de Molukken. Daar, tussen 1910 en 1914, deed ze inspiratie op voor haar roman De tienduizend dingen (1955). Ze was getrouwd met de jurist Isaac Dermoût, met wie ze in Ambon woonde, vlak bij de esplanade, een groot grasveld in het midden van de stad. Aan diezelfde esplanade lagen de tennisbanen en de sociëteit De Eendracht. Maria Dermoût en haar man tennisten beiden, bovendien was hij bestuurslid van de sociëteit. Het beeld van een schrijfster die een teruggetrokken leven leidde, eerst in Indië, naderhand in Nederland, spreekt uit haar werk.

Aan de bron van Maria Dermoûts schrijverschap liggen talloze brieven, het zijn er meer dan honderd, die zij aan de drie tantes van haar echtgenoot schreef, die in Hilversum woonden. Al die brieven zijn handgeschreven, in een zwierige penvoering, keurig op de lijnen. Dermoût haalde niets door en maakte evenmin spelfouten. Alleen de interpunctie liet ze nog wel eens achterwege, maar dat neemt de indruk niet weg van een grote beheersing tijdens het schrijven. Dermoût schreef over gebeurtenissen uit haar leven, over haar kinderen, het leven in Indië. Dat alles bekeken van grote afstand. De Indische samenleving stond ver van haar af. Soms ontmoette zij, buiten de bediendes om, een tijdlang geen mensen.

Twee voor haar doen felle brieven vormen een uitzondering op haar gedistantieerde houding. In de eerste bericht ze over haar teruggetrokken leefstijl; in de tweede stelt ze zich teweer tegen de roddelzucht van de Indische samenleving. In 1910, het jaar van de eerste brief, is haar oudste kind Ettie twee jaar. Het koosnaampje van deze dochter was Muis, de vertaling van het Maleise Tikoes. Maria Dermoût schrijft op 9 november: ‘Muis wordt een beetje te stil en ernstig, vind ik, ze kan zoo stilletjes zitten te kijken en niets zeggen, dat kan ik niet goed hebben. Ze moest meer met kinderen van eigen leeftijd op en neer gaan, maar dat kan niet altijd en ik vind 't dwaas zoo'n jong

[p. 71]

kind zaterdagavond naar de sociëteit te laten gaan, ze winden zich maar op en hebben er eigenlijk niets aan, maar daar komen ze altijd allen bij elkander. Ik moet vanavond een uurtje naar een feest dat door de tennisclub wordt gegeven als afscheid van een paar zeeofficieren. J. [Isaac Dermoût] is pas benoemd tot president van de tennisclub en ik moet wel even gaan, ik zie er bar tegen op want ik ben bijna een jaar niet onder de mensen geweest, enfin dan bijt ik eens door de zure appel heen en ben er aan gewend als J. terugkomt, want dan moeten we wel wat meer naar zulke recepties gaan.’

Isaac Dermoût was voorzitter van de landraden op Ambon en in de verre buitengewesten. Daardoor was hij drie maanden per jaar afwezig. Het kleinsteedse Ambon en zijn benauwende, blanke gemeenschap begon op Maria Dermoût te drukken. Ze behield haar reserves en gestrengheid tegen elke vorm van oppervlakkige gezelligheid. Op 6 december 1911 vierden de kinderen ‘Sint-Niklaasavond’. De volwassenen niet, want ‘je vervalt hier altijd in dure prullen’, aldus Maria Dermoût aan de Hilversumse tantes.

Het werd 1912, Isaac vertrok op 12 januari naar het afgelegen eiland Banda. Twee dagen later berichtte Maria aan de tantes: ‘J. is eergisteren voor 14 dagen naar banda vertrokken. [...] 't Zijn zuiver en alleen kleine ergernisjes van buiten af. We gaan nu de fam. den Hengst weg is, hier eigenlijk met niemand speciaal om, dat is natuurlijk “trots” dan komt er jaloezie bij dat J. jong zijnde een goede onafhankelijke positie heeft, begrijpen ze niet dat de een in een uur intens werken meer afdoet dan een ander in een heelen dag, en vinden 't schande dat zij die zelf zoo hard werken? zoveel minder tractement krijgen verder zijn we beiden (daar heeft “men” gelijk in) een beetje stroef in de omgang en J. is gauw driftig en steekt zijn opinie niet onder stoelen en banken: allemaal redenen waarom de menschen hier in 't algemeen voor al de onderwijzers vinden dat ze er niet buiten kunnen flink onhebbelijk tegen ons te zijn, met een plaisant gezicht natuurlik. Bij mij hebben ze geen succes, ik doe net of ik er niets van snap, en ben niet u ad rem genoeg om ook onhebbelijk terug te doen daarom ben ik

[p. 72]

“dom en vervelend” en laten ze me met rust. J. daarentegen trekt zich alles veel te veel aan, wordt daardoor erg prikkelbaar en maakt zijn zenuwen van streek. Kleine voorbeelden. J. vertelt in de soos, ik moet morgen weer op reis naar Banda, een van de onderwijzers vraagt tot twee keer toe “Moet u alweer op reis dat is toch wel erg vlug?” ('t gouvernement is er goed voor bedoelt hij natuurlijk). Ik stuur elke middag thee naar de tennisbaan met alles wat er bij hoort. 't Zijn kleinigheden, 't is zoo, maar 't is ook onaangenaam. Ik zal blij zijn als we 't binnenland met zijn gedwongen omgang met Jan en alleman achter ons hebben, dat is zeker - U kunt wel begrijpen, hoe wij beiden soms verlangen kunnen in Holland te zijn, niet alleen om 't heele zijn, 't klimaat maar vooral om weer eens in een omgeving van vertrouwde gezichten te zijn en familie waar een atmosfeer van liefde is. Gelukkig hebben we elkaar en de kinderen, Muis wordt zoo'n babbelaartje, weet soms meer dan vader en moeder samen.’

In deze laatste brief verwoordt Maria Dermoût een wezenlijke klacht over de Indische samenleving. De groep van Europeanen was op elkaar aangewezen. Weinigen - ook de Dermoûts niet - associeerden zich met de Indonesische bevolking, afgezien van de baboes, de kokkie en de pasar baboe, de meid die naar de markt ging. Het waren eenzame jaren voor de Nederlanders. Men verlangde naar Nederland en was men eenmaal in Nederland, dan voelde men zich ook daar een vreemde. Maria Dermoût heeft zich over de onvrede die zij in de Indische samenleving ondervond in haar werk nooit rechtstreeks uitgelaten. Het lijkt of haar meestal vrouwelijke hoofdpersonages harmonieus verweven zijn met de Indische wereld. In enkele brieven, zoals bovenstaande, spreekt een heel andere vrouw die blijk geeft te beschikken over een scherpe waarneming en een al even scherpe pen.