Lust en Gratie. Jaargang 16

[p. 35]

Piet Gerbrandy
Rozen uit Piëria
Roddels over Psappho

Roddel kan gedefinieerd worden als het op vileine wijze bespreken van iemands vermeende ondeugden, terwijl het slachtoffer er zelf niet bij is. Dergelijke gesprekken hebben een heilzame uitwerking op de saamhorigheid van de deelnemers. Omdat roddel doorgaans intieme feiten betreft, is verweer ertegen een hopeloze zaak. Er zijn maar twee reacties mogelijk: net doen of je niets hebt gehoord, of zelf onsmakelijke informatie verspreiden over degenen die jou hebben zwartgemaakt. Dat geldt zowel voor mondeling als via de drukpers verspreide roddels.

Psappho, volgens doorgaans slecht ingelichte bronnen een klein, donker en lelijk mokkel dat omstreeks het jaar 580 voor Christus in de Lesbische stad Mytilene bekendheid verwierf als schrijfster van spraakmakende liederen en compulsief minnares van wufte maagden, is, zoals een gehaaid roddelaarster verdient, zelf het mikpunt van messcherpe kwaadsprekerij geworden. We weten zo goed als niets van Psappho, wat het roddelcircuit er niet van heeft weerhouden eeuwenlang op volle toeren te blijven draaien, liet belasteren van iemand die zich niet meer kan verdedigen, is gemakkelijk en treft doel.

We weten vrijwel niets, maar wat we denken te weten is interessant genoeg. Psappho geldt immers als de eerste echte lesbo uit de geschiedenis, een reputatie die is gebaseerd op een handvol moeizaam te duiden fragmentjes poëzie en een paar twijfelachtige opmerkingen bij auteurs die vijf- à vijftienhonderd jaar na de dichteres leefden. Dat Psappho warme gevoelens voor hele cohorten bijna huwbare freules koesterde, is evident voor wie de schamele resten van haar oeuvre onbevooroordeeld doorleest, maar van welke aard die gevoelens precies waren, en of ze ook tot daden leidden, valt niet meer na te gaan. Het is boeiend, ja bijna aandoénlijk om te zien hoe een zeer groot geleerde als Denys Page in zijn voortreffelijke studie Sappho and Alcaeus uit 1955 enkele bladzijden lang met een tiental Aiolische woorden worstelt in een ultieme poging het onmiskenbaar seksuele karakter ervan

[p. 36]

weg te redeneren. Of Psappho ‘het’ gedaan heeft is tot op de huidige dag een wetenschappelijke kwestie van formaat.

Blijft de onderbuik van Psappho een dankbare bron van vruchteloze speculatie, over de omstandigheden waarin haar poëzie tot stand kwam is inmiddels iets meer bekend geworden. Misschien zou je Psappho's positie kunnen vergelijken met die van de zwarte blues-zangeres Bessie Smith (1894-1937), die overigens ook berucht was om haar erotische escapades met geliefden van beiderlei kunne: vermaard is bijvoorbeeld de romance met haar legendarische collega Ma Rainy. Zoals een bluesmuzikant in een door de traditie gegeven structuur en idioom uiting geeft aan zijn eigen gevoelens en op die manier tevens de stemming van zijn gemeenschap vertolkt, zal ook een dichteres als Psappho een publieke rol hebben gespeeld, wat uiteraard niets zegt over de oprechtheid van de geuite emoties. Psappho wist van tevoren dat wat ze opschreef overal bekend zou worden - aangenomen dat ze voor de publicatie van haar werk van het schrift gebruik maakte, hetgeen allerminst vaststaat. Wie op grond van Psappho's werk uitspraken doet over haar gevoelsleven, moet zich realiseren dat zijn inlegkunde vergelijkbaar is met die van biografen die uit de liedjes van Bessie Smith, Muddy Waters en Mick Jagger feitelijke informatie over hun onderzoeksobjecten trachten te puren.

Er is veel geschreven over de mogelijke maatschappelijke positie van Psappho. Stond zij aan het hoofd van een geïnstitutionaliseerde vrouwengroep in dienst van Aphrodite? Was ze de bazige moeder van een kostschool voor adellijke bakvissen van het Jonische vasteland? Moeten we haar zien als de Anja Meulenbelt van Mytilene? De boeken die ik over haar heb gelezen, spreken elkaar met grote stelligheid tegen. Min of meer zeker is dat Psappho bepaalde meisjes gedurende langere tijd onder haar hoede had en dat zij niet de enige vrouw was die haar tijd op deze manier invulde. We horen van ten minste twee concurrentes, Gorgo en Androineda, die zij op een weinig subtiele wijze in diskrediet poogt te brengen. Afgeven op deze rivalen

[p. 37]

was kennelijk nodig om de solidariteit binnen haar eigen clubje te versterken. ‘Schoon genoeg van Gorgo,’ luidt een van de fragmenten, en elders wordt, als ik het wel heb, beide dames fijntjes ingewreven dat zc het van dildo's moeten hebben. Een niet met name genoemde vrouw krijgt te horen dat niemand zich haar na haar dood zal herinneren omdat ze, anders dan Psappho zelf, ‘geen rozen uit Piëria kon krijgen’: Piëria is de geboorteplaats van de Muzen. En tot Andromeda sneert ze:

welke boerentrien heeft je betoverd
met haar boerenjurk die niet weet hoe haar lompen
boven haar enkels te tillen

Moderne lezers kunnen niet anders dan Gorgo en Andromeda als beklagenswaardige wezens beschouwen: Psappho's versie heeft gezegevierd.

Psappho mag een lieve vriendin zijn geweest zolang alles goed ging, wanneer er een kink in de kabel kwam, kende ze geen genade. Atthis, eens de oogappel van de hartstochtelijke dichteres, wordt als een grauw trutje afgeschilderd zodra ze het in haar hoofd haalt Andromeda boven Psappho te verkiezen. liet is denkbaar dat ook hier enige jalousie de métier haar parten speelt, want in een ander fragment blijkt Atthis een begenadigde zangeres. Na het vertrek van een van Atthis' aanbidsters naar het frivole Lydië probeert Psappho het wicht op te beuren:

in Sardes denkt ze vaak aan hier
jij was voor haar een zichtbare godin
jouw zang was haar lust en haar leven

nu schittert zij onder Lydische
vrouwen als na zonsondergang
de roosvingerige maan

[p. 38]

 

alle sterren in schaduw stelt

 

licht bestrijkt zilte zee

 

als ook bloemrijke velden

 

 

 

dauw is mooi uitgestort welig

 

tieren de rozen de tedere kervel

 

en bloeiende honingklaver

 

 

 

rust vindt zij niet want zij smacht

 

naar haar lieve Atthis haar kwetsbare

 

hart wordt verteerd door verlangen

De tover van dit fragment schuilt in het feit dat de in de middelste drie strofen opgeroepen maannacht de scheiding van de meisjes tegelijkertijd verergert en minder relevant maakt. De vertrokkene is mild en mysterieus als de maan, maar deelt ook in de melancholie die dit hemellichaam bij menigeen weet op te roepen. Het arme kind is een indrukwekkende, maar ontroostbare verschijning. Anderzijds lijkt Psappho duidel ijk te maken dat kalverliefdes sub specie aetemitatis van weinig betekenis zijn. Wie zich dit gedicht herinnert, ziet niet het meisje voor zich, maar maanlicht op bedauwde bloemen. Je kunt een jaar huilen, de maan blijft onverstoorbaar zilver strooien. We moeten overigens rekening houden met de mogelijkheid dat het niet Atthis is die getroost moet worden, maar Psappho zelf.

Ook bij een ander afscheid vloeien tranen, maar zodra Psappho voldoende afstand heeft genomen om er een gedicht over te schrijven, trekt zij de oprechtheid van het verdriet van de ander niet al te zachtzinnig in twijfel:

vaarwel en vergeet mij
niet want je weet hoe zorgzaam we waren

weet je het niet meer dan wil ik je graag
helpen herinneren

[p. 39]

Psappho's dodelijke aanbod wordt echter begrijpelijk wanneer ze de intimiteiten van weleer in herinnering roept: hoe het meisje zich eens in Psappho's bijzijn had zitten optutten, waarna ze - de tekst is helaas erg onzeker - in zachte kussens haar verlangen had gestild. Als het kind dat allemaal vergeten is, heeft Psappho recht op haar boosheid.

Misschien hebben latere mannelijke lezers zich gepasseerd gevoeld, in elk geval is op een gegeven ogenblik het verhaal ontstaan dat Psappho het slachtoffer werd van de fatale liefde voor een schone jongeling die Phaon heette. Het verhaal kan niet waar zijn, alleen al omdat Phaon de naam van een lokale Adonis was, dus letterlijk een jonge god. Hoe dan ook, omdat Phaon weinig behoefte had aan seks met een hysterische oma, vertrok hij naar Sicilië, Psappho in radeloze geilheid achterlatend. De Romeinse salondichter Ovidius, altijd in de stemming voor een broeierig verhaal, verplaatst zich met zijn vijftiende ‘heldinnenbrief’ in de getourmenteerde dichteres. Het is, zoals alle Heroides, een draak van een gedicht, maar dan in die mate dat het weer leuk wordt. Onbetwist hoogtepunt van de brief is de passage waarin Psappho een erotische droom beschrijft:

Mijn dromen zijn nog blanker dan de dag.
Daar vind ik jou, al scheidt ons mateloze ruimte.
Te kort duurt het genot dat slaap mij schenkt.
Vaak voel ik hoe je om mijn hals je armen legt,
hoe ik de mijne om jouw schouders sla.
De kussen die jouw tong bedreven wist te geven,
bedreven wist te nemen - ik herken ze.
Ik heb je lief, ik spreek soms woorden die aan waarheid
doen denken, want mijn lippen slapen niet.
Ik schaam mij wat daarna - nu ja, je kunt het raden,
het is heel fijn, mijn laken blijft niet droog.

Voor Lesbische liefjes heeft de Psappho van Ovidius geen belangstelling meer. Om zich van haar moordende libido te bevrijden zal ze

[p. 40]

zich, ten einde raad, van de zogeheten Leukadische rots in zee storten.

Met dit verhaal wreekt de boosaardige wereld zich op een vrouw die had besloten geen doekjes te winden om haar heftige gevoelens. Zij die, voor zover we dat kunnen zien, in werkelijkheid eigenzinnig en onhandelbaar was, moest door venijnige roddelpraat onschadelijk worden gemaakt. Het is niet gelukt. Tegen vuile insinuaties kan Psappho zich niet meer verweren. Maar zij is onsterfelijk, wij niet.