Lust en Gratie. Jaargang 16

[p. 9]

M. Vanderzee
Koning kind
Over Silvina Ocampo

Voor schrijvers als Italo Calvino enjorge Luis Borges hadden de verhalen van Silvina Ocampo (1903-1993) een enorme aantrekkingskracht. Ze lieten zich er graag op voorstaan lezers te zijn van haar, buiten Argentinië weinig bekende werk en verzorgden inleidingen bij vertalingen ervan. Bij een Franse vertaling uit 1974 schreef Borges:

Het is merkwaardig dat juist ik met mijn vertelwijze, waarin alleen het essentiële gehandhaafd blijft, een werk presenteer dat tegelijkertijd zo erudiet en kleurrijk, zo eenvoudig en ingewikkeld is. De verhalen van Silvina Ocampo hebben een merkwaardige trek die ik nog altijd niet heb kunnen ont-raadselen: er spreekt een vreemde liefde uit voor een zekere onschuldige of bedekte wreedheid; ik schrijj deze trek toe aan de wonderbaarlijke belangstelling die het kwaad weet op te wekken in de geest van een goed mens.

Met deze opmerking over de vreemde aanwezigheid van wreedheid en kwaad in het werk van Ocampo slaat Borges de spijker op zijn kop. Want haar verhalen mogen dan steevast ingedeeld worden bij het genre van het fantastische, ze zijn het tegendeel van sprookjesachtig. De fantasieën van Ocampo zijn nooit feeëriek of infantiel. Ze geven vorm aan een niet thuis te brengen dreiging die zich aftekent tegen de achtergrond van een fundamentele kinderlijke wreedheid. Wat dat betreft is er enige verwantschap met E.T.A. Hoffman en Charles Baudelaire. Nooit voeren de verhalen van Ocampo de lezer naar een fantastische wereld voorbij de werkelijkheid; nee, ze handhaven rigoureus het dubbele, zonder uitkomst te bieden. In haar werk botsen fantasie en werkelijkheid op elkaar, het triviale meet zich met absurde, orde en wanorde worden tegen elkaar uitgespeeld in een onophoudelijk verstrengelende worsteling. Theater van de wreedheid, kortom. De verhalen van Ocampo voeren op haast tastbare wijze de

[p. 10]

ruwe realiteit van de verbeeldingskracht-in-werking op, haar excessiviteit en insistentie, haar talige en talende geweld. Waar het geijkte fantastische verhaal inkadert, daar spat dat van Ocampo uiteen. Waar het geijkte fantastische verhaal geruststelt, daar roept dat van Ocampo de verschrikking tot leven. Waar het geijkte fantastische verhaal lering brengt, daar lacht dat van Ocampo zich dood. Vervoering versus zelfgenoegzaamheid. Zuur versus zoet. Humor versus moraal.

In De opsomming van het vaderland, een dichtbundel uit 1942, staat te lezen:

O, ons grenzeloos gebied;
met het grandioze geweld
van een kleuter toon ik
jou in een valse spiegel.

Dit fragment toont ons het hart van Ocampo's werk: het kind. Of liever, de voorstelling van het kind. Altijd vormt de voorstelling die het kind heeft én geeft op de een of ander manier de kern van de verbeeldingswereld van Ocampo. Deze voorstelling van het kind is niet onschuldig - zoals Borges zegt - maar schuldeloos: soeverein en vrij. Deze voorstelling van het kind is het genot van een waarachtig wild denken, van een zich steeds maskerende demonie: de kracht van een ongrijpbaar maar openbaar geheim, de macht van een niet lokaliseerbaar maar alomtegenwoordig territorium. Deze voorstelling van het kind is geen utopie maar een atopie. Het kind verschijnt er als de absolute vorst van een vreemd land, van een verraderlijk spiegelrijk dat overal en nergens kan worden opgericht: de speelruimte. Als een sublieme toneelspeler zwaait het daar de scepter die het teken van de verbeelding is. Om met Shakespeares Hamlet te spreken, voor de voorstelling van Ocampo geldt: ‘He that plays the king shall be welcomed.’

Ook in het hierna volgende verhaal ‘Beelden’, afkomstig uit de bundel De genodigden (1961), regeert Koning Kind met volle kracht. De

[p. 11]

vorst van de voorstelling treedt op als oud kind, in de gedaante van een stervende vrouw, opgenomen in een zdekenhuis. Terwijl ze op haar sterfbed op de naderende engel wacht, speelt ze - als in een sarcastische parodie op de mythische gemeenplaats die zegt dat elke stervende voor het sterven nog even gratis naar de film van zijn leven mag - met de beelden die in allerlei gedaanten voor haar verschijnen, haar met hun voorstellingen overweldigen: levende beelden, geschilderde beelden, heiligenbeelden, dingbeelden, geluidsbeelden, beeld-beelden, herinneringsbeelden, spiegelbeelden, fantasiebeelden. In deze rijke beelden- en verbeeldingswereld, deze beeldenrevue, is er één beeld dat de demonische excessiviteit van de verbeeldingskracht het allerbeste uitbeeldt; het vat al de andere beelden als het ware samen. Het is een nogal grillig, anoniem beeld, en bepaald niet beel-dig: een grote vochtplek die plotseling als een beurs waterhoofd, als een monsterlijke kroon boven het hoofd van de vorst is verschenen en die niemand thuis kan brengen, noch de toegesnelde liefdezuster, noch de te hulp geroepen loodgieter.

‘Beelden’ maakt helder duidelijk wat het grote verschil is tussen de allebei als ‘fantastisch’ te boek staande schrijvers Borges en Ocampo. Terwijl het werk van Borges veel meer naar het retorische neigt (het verhaal wordt vanuit het puur intellectuele concept opgebouwd en is daaraan ondergeschikt) helt dat van Ocampo veel meer over naar het poëtische (het verhaal vloeit uit de innerlijke drang en werking van de taal zelf voort, rijst lucide op uit zijn duistere diepte). Beelden die op het ritme - op de ‘swing’ zoals Cortazar in Rayuela zo mooi zegt omhoog komen. De verhalen van Ocampo zijn dan ook in zekere zin heel goed gedichten te noemen, langgerekte prozagedichten, niet-aflatende taalstromen. Door hun fysieke presentatie is hier met recht van een corpus te spreken, van een tekstlichaam. Of om in de lijn van ‘Beelden’ zelf te blijven: van een tekstbeeld, een op zichzelf staand taalplastiek.

Nog wat algemener bezien kunnen we van Silvina Ocampo zeggen dat ze tot die zeldzame schrijvers van de afgelopen eeuw behoort die

[p. 12]

met hun werk de reductie tot het sociologische op radicale wijze ontwijken, die werken vanuit een strikt literaire ruimte. Paradoxaal genoeg weten dergelijke schrijvers juist vanuit die ontduiking weer even radicaal een kritische spanning met het sociologische op te roe-pen. Ik denk aan schrijvers als Beckett, Benet, Bernard, Blanchot, Cortazar, Sarraute en Woolf. Stuk voor stuk schrijvers die de rol van de roman spelen door de verbeelding waar te maken, concreet en absoluut op scherp te stellen. De stem die in hun werk is te horen, is de onherleidbare stem van de fictie, een verteller die vorm krijgt én geeft vanuit de ontwrichtende werking van de taal zelf, die anoniem en ontglippend, met schijnbaar grote omwegen, maar daarom niet minder indringend en stellig, vragen stelt, speels en lastig, zoals in het dagelijkse leven alle kinderen proberen te doen.

De essentie, het specifieke karakter van de taal en fictie van Ocampo, is voor mij het scherpst getroffen door een gedicht dat Octavio Paz in 1947 voor haar schreef. Dit gedicht maakt het paradoxale, haast hegeliaans te noemen ‘narcisme’ voelbaar dat iedereen kan ervaren en herbeleven die het werk van Ocampo leest, die werkelijk plaatsneemt op de voor hem uitgespaarde plek, zich over het papier buigt en de tekst welkom heet. Hij zal opgenomen worden in het meeslepende ritme van een corpus dat steeds naar zichzelf terugkeert, reflecterend is, dat in de stilstaande en stromende bladspiegel tegelijkertijd gespleten en verenigd wordt, dat zowel de vervreemding als de hervinding van zichzelf in schaduwrijke en glasheldere beelden weerspiegeld ziet worden.