Lust en Gratie. Jaargang 16

[p. 81]

Hank Geerts
Wantoestanden aan de Donau
Een scandaleus toneelstuk

Terugblikkend op zijn theaterwerk zei Bertolt Brecht dat Pioniers in Ingolstadt van Marieluise Fleisser (1901-1974) het enige toneelstuk van een andere auteur was waarin hij pogingen terugvond tot het ontwikkelen van zijn ‘episch theater’. Fleisser-uit-Ingolstadt, zoals ze bijna altijd in één adem wordt genoemd, was toen zij aan haar toneelstuk begon een jonge vrouw die zich beetje bij beetje probeerde los te maken uit de provinciale sfeer van Ingol - stad aan de Donau. Een proces dat slechts ten dele lukte: heel haar leven en werk zouden in het teken blijven staan van de verbondenheid met haar geboorteplaats én de strijd om zich te ontworstelen aan zowel de kleinburgerlijke moraal en klasse als de maatschappelijke rol die aan het man- of vrouw-zijn is toegekend. Fleisser los zien van Ingolstadt is onmogelijk. Veel van haar korte verhalen spelen zich afin deze stad aan de Donau, evenals een novelle en haar eerste toneelstuk Vagevuur in Ingolstadt. Haar taalgebruik kenmerkt zich door de plaatselijke spreektaal, soms is het zelfs geheel in zwaar Beiers dialect gesteld.

Lezen we Marieluise Fleissers herinneringen aan de wordingsge-schiedenis van haar tweede toneelstuk Pioniers in Ingolstadt in haar Gesammelte Werken, dan is de invloed van Brecht overduidelijk: ‘In Ingolstadt waren na de oorlog geen soldaten, wij hadden de Weimarrepubliek. In 1926 kwamen de pioniers van Küstrin bij ons rivieroefeningen houden: ze bouwden een brug over de Kunettegraben. Het leek wel een invasie. Ik vertelde Brecht erover tijdens een wandeling langs de Augsburger Stadtgraben. Ik zie vandaag nog de zwanen er voorbij zwemmen. Brecht wilde meteen dat ik die militaire invasie en de uitwerking daarvan op het stadje en zijn bevolking zou observeren en er naar eigen inzicht een stuk over zou schrijven. Soldaten waren voor mij onbekende wezens, ook toen Brecht me 's avonds naar hen toestuurde om ze te bekijken en aan te horen, en me bij gelegenheid te laten begeleiden. Ik ving daarbij slechts enkele zegswijzen op.

[p. 82]

Suggestie van Brecht: het stuk hoeft geen echte handeling te hebben en moet in elkaar geknutseld zijn zoals bepaalde auto's die je in Parijs ziet rondrijden, zelfgebouwde auto's uit onderdelen die de knutselaar toevallig heeft weten te vergaren, maar het ding rijdt, het rijdt! (Precies deze eis.) Er moet een vader in en een zoon, er moet een dienstmeisje in, er moet een auto in die aan de zoon wordt opgedron-gen door een reiziger omdat het ding niet meer rijdt. De soldaten moeten met de meisjes gaan wandelen, een sergeant-majoor moet hen chicaneren. De zoon laat aan het einde de brug ontploffen omdat een pionier hem de loef heeft afgestoken bij een dienstmeisje.

Ik begreep even weinig van auto's als van soldaten en had moeite met het stuk. Ik was jong, dacht niet zo politiek als Brecht, ik heb een stuk over soldaten en meisjes geschreven. De tekst liet te wensen over, hij bleef onaf, gewoon omdat ik te weinig van soldaten wist. [...]

Met het stuk begonnen nog in Ingolstadt in 1926, de eerste wandelscènes en de eerste Korl-Berta-scène; het grootste deel in de tweede helft van 1927 in München geschreven in een gemeubileerde kamer in de Kanaalstraat (in het achterhuis woonde Karl Valentin - bekend Münchens cabaretier). Daartussen een onderbreking door een verblijf in Berlijn van de late herfst 1926 tot zomer 1927. In Berlijn heb ik niet serieus zitten schrijven, me veel meer met de stad en met Brecht en plannen en aantekeningen voor een roman afgetobt, die Ullstein van me wilde (over Therese von Konnersreuth, later over een Amerikaanse student die destijds een moord had begaan op een scholier zonder te weten hoe hij daartoe gekomen was. Ik kwam niet uit mijn gepieker en mijn notities).

Het stuk was begin 1928 voltooid.’

De uitspraken van Marieluise Fleisser laten niet alleen zien hoe groot de invloed van Brecht was, maar tonen ook haar worsteling om Pioniers in Ingolstadt tot een doorwrocht geheel te maken, een proces 82 dat bijna een leven lang zou duren.

Er bestaan drie versies van het toneelstuk: de eerste uit 1928 ging in Dresden in première; de tweede op 30 maart 1929 in het Theater am

[p. 83]

Schiffbauerdamm in Berlijn, in regie van Bertolt Brecht en Jacob Geis. Niet alleen de tekstwijzigingen maar ook de regie-ingrepen van Brecht en Geis zorgden ervoor dat het stuk scherper werd en de grens van de publieke sinaak en de taboes van die tijd overschreed. Fleissers naam zou voor eeuwig verbonden blijven met het schandaal dat rond het stuk onstond. De tekst van Brechts opvoering is niet bewaard gebleven, alleen de door de politie gecensureerde versie, die later nog 42 keer werd gespeeld. Fleisser schrijft: ‘De opvoering in Dresden in 1928 kwam saai over. Brecht wilde wat peper in zijn Berlijnse regie, dus ik schreef voor de volgende repetitie in één nacht een gesprek van drie gymnasiumstudenten die grappen maken over de anatomie van het vrouwelijk lichaam. [...] Die gymnasiumstudenten hingen er maar los bij. Dan was er nog een scène, een bank op een kerkhof, waarin Frieda tegenover Korl laat blijken dat ze een geslachtsziekte heeft. Tussen soldaten en mogelijke overdracht van geslachtsziekten leek mij een logische samenhang te bestaan. Deze scène werd in de Berlijnse opvoering verplaatst naar het midden van het kerkhof tussen de grafstenen, hetgeen de wrevel van het publiek opriep, ze werd dan ook verboden. [...] De pioniers naar de tijd voor de Eerste Wereldoorlog verplaatsen was een idee van Brecht, en onzin - Brecht verplaatste het stuk naar 1910. De tijd is 1926. De scène met het soldatengezang (“Trots wappert de vlag zwartwitrood”) was een regietoevoeging van Brecht. Ook het bedrijf in het varkenshok was Brechts toevoeging. Brecht verplaatste de ontmaagding van Berta [...] naar een met lappen bedekte kist, die men ritmisch liet wiebelen (eigenlijk een filmidee, geïnspireerd door Chaplin). Zowel dit detail als de genoemde scène met de gymnasiumstudenten en de dialoog Korl-Frieda (over geslachtsziekten) werd onder bedreiging van een politieverbod op de opvoering weer geschrapt door de vice-president van de politie Weiss (“Ik heb zelf in Ingoldstadt in het leger gezeten en van zulke toestanden niets gemerkt”).’

De derde versie, die van 1968, is degene waarin Fleisser zich het meest kon vinden: Pioniers in Ingolstadt bevrijd van zijn scandaleuze

[p. 84]

reputatie. ‘Rond de Berlijnse opvoering was zoveel te doen dat mijn naam voor altijd met het stuk verbonden bleef, ik werd gestigmatiseerdop grond van Pioniers in Ingolstadt. Om die reden wilde ik het stuk nog een keer schrijven, en wel zo als het eigenlijk had moeten zijn.

Ik heb van het stuk alles bewaard dat jong was, dat Brecht eraan beviel en dat mij eraan beviel (Brecht hield trouwens erg van het stuk, hij is het nooit vergeten. Brecht hield het meest van de Pioniers, hoewel hij ook de eerste opvoering van Het vagevuur heeft bewerkt). Een deel van de handeling heb ik er uitgegooid. Daarvoor in de plaats heb ik twee gebeurtenissen er ingezet, die destijds echt zijn voorgevallen bij de pioniers van Küstrin, maar waar ik toen niet van op de hoogte was: de houtdiefstal bij de pioniersbrug-in-opbouw door vier jonge mannen van de mannenturnvereniging, die het hout stelen voor hun loopplank en het in het water verbergen, en het laten verzuipen van de sergeant-majoor (in werkelijkheid geen sergeant-majoor, maar een gewone soldaat). Pas in 1943 [...] ben ik meer te weten gekomen van de psyche van een soldaat-in-het-nauw. Slechts op basis van de kennis van deze “gevangenenmentaliteit” van oorlogssoldaten en kennis van sportdetails heb ik later een bewerking aangedurfd. Het stuk behandelt de thematiek van de kleine soldaat en wil geen stuk tegen het leger zijn, maar over de wantoestanden bij het leger plaatsvinden. De titel betekent niet dat die wantoestanden alleen in Ingolstadt kan gebeuren. Ik heb geprobeerd alles te verdiepen en te verrijken met maatschappijkritiek. De tijd moest ik zo laten, het stuk speelt in 1926, je kunt het niet overplaatsen naar de huidige tijd; maar mannen in militaire dienst zijn altijd mannen onder dwang. Ik begreep pas langzamerhand wat Brecht van mij gewild had in De pioniers en wat ik bij mijn eerste ontwerp schuldig ben gebleven. Ik heb geprobeerd het hem later alsnog te geven, ook al was hij toen reeds dood. De maatschappijkritische invloed van Brecht op mij komt pas in mijn bewerking van 1968 duidelijknaar voren.’