Lust en Gratie. Jaargang 16

[p. 92]

[p. 93]

Hein Groen
De steen des aanstoots
Sylvia Plath

Wat ik altijd intrigerend heb gevonden, is dat Ted Hughes zich Sylvia Plath postuum had toegeëigend door op haar graf zijn naam achter de hare te zetten. Een soort Heathcliff-actie die wel bij het literaire paar paste. In de wind en sneeuw van haar laatste klim had hij haar hoog opgetild naar zijn woeste hoogte: Heptonstall in Yorkshire.

Als je het graf gevonden hebt, wachtje een merkwaardige teleurstelling. De plek is verstoken van elke geheimzin, en dat is dodelijk voor een kerkhof. Het is er zo gewoon dat je het jammer vindt dat je gekomen bent. Het is een begraafplaats zoals je die overal kunt vinden. Zelfs de tekst op de steen en de nadrukkelijke narcis missen daardoor iedere uitwerking. Ik begreep de teleurstelling die Plath beschrijft in haar gedicht ‘Electra on Azalea Path’. Het graf van haar vader was hem in haar ogen niet waardig. Hetzelfde geldt voor haar graf. Niet door de steen, maar door de plaats.

Hoe is het mogelijk dat iemand die als geen ander over de dood heeft gedicht juist hier terecht moest komen? Van de vier jaar die Plath in Engeland doorbracht, had ze bijna twee jaar in Devon naast een schitterend kerkhof gewoond. Met stenen en doden waar ze zich mee verbonden voelde. ‘Van wie ik houd als geschiedenis.’ Daar had ze begraven willen worden. Misschien had men haar graf dan wel met rust gelaten.

Nu ligt ze ontheemd in een niemandsland van niksigheid. Ik had eerst op het geheimzinnige kerkhof rond de gitzwarte ruïne van Heptonstall naar haar graf lopen zoeken. Tot iemand me doorverwees naar de nieuwe begraafplaats naast de smakeloze negentiende-eeuwse kerk. Er was weer met Hughes' naam geknoeid, zei de man. ‘Some people feel that she should be remembered as a poet in her own right, not as his wife.’ Te meer daar ze niet meer bij elkaar waren toen ze zelfmoord pleegde.

Het is een vrij nieuwe zerk. De oorspronkelijke was herhaaldelijk ge-

[p. 94]

schonden en op een dag helemaal verdwenen. De steen kijkt uit op een armzalig nieuwbouwwijkje. Als je ervoor staat, merk je aan niets meer dat je je bovenop het arendsnest bevindt dat Hughes in zijn bundel Birthday Letters zo krachtig beschrijft. Die sfeer had ik verwacht. Grimmig en weerbarstig, zoals ik Heptonstall bij het beklimmen had ervaren.

Het dorp rijst recht uit het landschap omhoog en is zwart als de hel. Het is er even huiveringwekkend mistroostig als in Hughes' gedicht ‘Stubbing Wharfe’, maar daarom niet minder indrukwekkend. De zwart zwetende, beklemmende treurigheid, ‘de hopeloze oude stenen fuik’ verheft zich als een onbedoeld monument boven een vallei vol fabrieksruïnes en verlaten kerken. ‘Het bevuilde nest van de Industriële Revolutie / Die was gevlogen.’ Ongemakkelijke schoonheid, maar niettemin schoonheid.

Birthday Letters vertelt het verhaal van het uitzonderlijke huwelijk van Hughes en Plath. Van de eerste glimp tot de laatste sprank zijn wij getuige van de zoektocht naar de vrouw in het graf. Het een na laatste gedicht is aan hun kinderen gericht en herinnert hen er aan hoe zij vroeger rond haar graf speelden. ‘We rangschikten / Zeeschelpen en grote dooraderde kiezelstenen / Meegebracht uit Appledore / Alsof wij haar zelf waren.’

Maar hyena's en bloedhonden vonden de weg en komen nog steeds in weer en wind naar boven om haar op te graven. ‘Bijten ook / Het gezicht van haar grafsteen, / Verzwelgen de grafornamenten, / Slokken zelfs de grond op. / Dus laat haar. / Laat haar hun prooi zijn.’

‘The Dogs Are Eating Your Mother’ wil afrekenen met de wereld van de feministische ‘Lit. Crits’, met wie Hughes het in de vijfendertig jaar na de dood van zijn vrouw voortdurend aan de stok had. Zij vreten zich vol met lijken van dode schrijvers om die op hun weerzinwekkende symposia uit te kotsen. En als je probeert een dierbaar lijk te beschermen verscheuren ze ook jou, schrijft hij. ‘Ze zullen jullie bij elke hap / Even sappig vinden als haar,’ waarschuwt Hughes zijn kinderen. ‘Dat is niet jullie moeder maar haar lichaam,’ is de eerste zin van het gedicht. In de laatste regels vraagt hij hun liever aan

[p. 95]

haar te denken ‘Als met heilige zorg uitgespreid / Op een hoog rooster voor gieren / Om haar terug te brengen naar de zon’. Een beeld dat past in de mythische metamorfose-opvatting van leven en dood, waardoor zowel Hughes als Plath gefascineerd waren. Daar sta je dan, bij die huiverende narcis, die ineens toch een beetje begint te spreken. Over Sylvia's enige april tussen haar eigen narcissen: duizenden, in haar tuin in Devon.

De pub in Heptonstall is even kleverig en donker als die in het gedicht ‘Stubbing Wharfe’ waar het jonge paar - drie jaar getrouwd, zonder huis, zij zwanger - enig licht in hun toekomst probeerde te zien. Net terug uit Amerika waar hij niet kon aarden, hoopten ze in Engeland allebei van hun pen te kunnen gaan leven. Ze logeerden bij zijn ouders. Dat was, zoals uit haar brieven en dagboek valt af te leiden, niet ideaal. Zij tolereerde zijn familie en omgekeerd gold waarschijnlijk hetzelfde. Van wezenlijke affectie was wederzijds geen sprake.

In die pub probeerde hij hun toekomstige huis uit zijn Guinness tevoorschijn te toveren. Hij zag de meest fantastische, elizabethaanse huizen in Yorkshire voor zich: ‘kleine koninkrijkjes / Die bijna niets kosten.’ Het ideale huis lag vlakbij ommuurd op hen te wachten: ‘Een arendsnest boven de kloof van bomen en water.’ Terwijl hij zijn visioenhuis zag, ‘zag jij alleen maar duister, / Ondoordringbaar duister, het gezicht van de leegte.’

Teleurgesteld en vol heimwee huilde zij om andere klimaten, om licht en helderheid: de denderende golfslag op de gouden stranden van New England. Als dat je land van herkomst is, kun je inderdaad niet verder van huis terechtkomen dan in Heptonstall. Een pionier in omgekeerde richting noemt Hughes haar. De schittering van Amerika was afgeschud; haar haar was niet meer blond, haar huid niet meer bruin. Uitgeput en ongelukkig zat ze onder het vaalgele licht van die lege, koude tapkamer, ‘terwijl een zwijgende / Vleugel van je graf over je vloog’.

Had haar gedicht ‘Wuthering Heights’ over hun gezamenlijke pelgrimage, in het eerste jaar van hun huwelijk, hem doen besluiten haar

[p. 96]

in het dorp van zijn ouders te begraven? Hadden haar regels ‘If I pay the roots of heather / Too close attention, they will invite me / To whiten my bones among them,’ het gedaan? Hughes nam in Birthday Letters een gedicht op met dezelfde titel, over dezelfde pelgrimage. Over haar opwinding, haar aanstekelijke ‘transatlantische vervoering’. Alles was een avontuur: de steile klim naar ‘Emily's eigen Eden’, de moor die zich als een wilde bloem opende: de ruïne van het huis. Ze had gewandeld in het bewonderde boek dat landschap geworden was. ‘Jaloers / En ambitieus snoof je het allemaal op. Was je niet / Twee keer zo eerzuchtig als Emily?’ Zij een Emily, hij een Heathcliff, de vergelijking is vaak gemaakt. Hughes lijkt zich daar in zijn gedicht van bewust. Wat zou Emily gevonden hebben van ‘your huge hope? Your huge / Mortgage of hope’. De Nederlandse vertaling kan de verwijzing naar zijn naam onmogelijk recht doen. Een vriendin in Amerika noemde Ted Hughes tegenover Sylvia Plath in een brief eens ‘your Huge’. Vanaf hun ontmoeting in Cambridge in 1956 was dat het woord dat hem voor haar samenvatte: groter dan iedereen, een Goliath, een God. In de eerste gedichten die ze van hem las, had ze hem onmiddellijk als haar gelijke herkend: vol duistere krachten waarmee zij goud zouden smeden. Samen zouden zij met hun werk de wereld wakker schudden. Zelden zullen geliefden hoger hebben ingezet. Literatuur werd een leefwijze, alles wat ze deden was doordesemd van wat ze gelezen hadden of zelf gingen schrijven.

Er onstond bij dat huis uit Wuthering Heights dan ook ter plekke een gedicht. Het kwam even moeiteloos tevoorschijn als een losgekomen haarlok in haar nek, schrijft Hughes. ‘Om geknipt en bewaard te worden in een boek.’ Met vertederde verwondering zag hij aan hoe zij zich thuis voelde in zijn geboortestreek en hoe het landschap ook haar leek te omarmen. Het heidegras, ‘koortsachtig bewegend, / Toonde een idiote belangstelling voor je. / En het steen, dat zich uitrekte / Om je hand te kunnen raken, vond je echt / En warm, en helder, als je voorgangster. / En misschien dat een geest, in een poging / Je woorden te horen, uit de gebroken raamstijlen / Staarde en

[p. 97]

verstomde. Of opeens in brand stond / Met het vuur van verdubbelde afgunst.’ Jaloezie omdat zij haar Heathcliff niet had hoeven verzinnen, zoals Emily Brontë?

‘Als dromen uitkomen, gebeurt dat ook met nachtmerries,’ heeft Plath eens ergens geschreven. Haar nachtmerrie kwam uit in haar eigen Eden, het huis in Devon dat zij na Hughes' vertrek als haar eigendom beschouwde. Het Noodlot zocht hen in de vorm van Assia Wevill, een ‘veelbloedige schoonheid’, naast wie zij nog meer verbleekte. Gehuld in ‘vlammend oranje zijde, gouden armbanden, / blaar erotische mysterieusheid lichtelijk ordinair’ kwam ze naar Devon om het haar van hun twee kinderen te strelen, Sylvia te helpen bij het wieden in de tuin en haar geliefde te stelen.

En zo ontstonden, na Hughes' vertrek, in alle vroegte, als haar slaaptabletten waren uitgewerkt en de kinderen nog niet wakker waren, de gedichten waarin zij aan haar verdriet probeerde te ontstijgen. Verzengende woede, wraaklust, doodsdrift en triomf om een nieuwe onafhankelijkheid worden afgewisseld met tedere, handenwringende gedichten die aan haar kinderen zijn gericht. De twintigste-eeuwse Medea was opgestaan.

Op de lange, eenzame winteravonden van 1962 las ze, als de kinderen sliepen, de Griekse tragedies en herkende haar eigen verhaal. Wat schreef zij daarover in haar dagboek? Hughes heeft een van de laatste dagboeken naar eigen zeggen vernietigd omdat sommige dingen ‘unspeakable’ zijn. Daarom mag er ook niet over geschreven worden. Toch heeft Sylvia Plath in haar laatste gedicht ‘Edge’ die grens overschreden. Het lichaam van de dode vrouw ‘draagt de glimlach van voleinding, / De schijn van Griekse onontkoombaarheid’. Aan elk van haar borsten ligt een dood kind. ‘In haar lichaam teruggevouwen zoals een roos / Haar bladeren sluit wanneer de tuin / Verstijft.’

Ongeveer een week na het schrijven van dit gedicht doodde Sylvia Plath zichzelf vroeg in de ochtend op 11 februari 1963. In plaats van u haar kinderen dood aan haar melkloze borsten te leggen, zette zij gla-

[p. 98]

zen melk en brood bij hen neer, voor als ze wakker zouden worden. Hughes schrijft in Birthday Letters dat hij van de tien ‘verduisterde jaren’ na haar dood, de eerste drie voornamelijk in haar graf doorbracht. Misschien stond hij daaruit op omdat Assia Wevill hem na zo'n drie jaar een dochter baarde. Maar ook daarmee bleek zij zijn aandacht niet geheel te kunnen vasthouden. Hughes legde zijn ziel en zaligheid in het begeleiden en uitgeven van het nagelaten werk van zijn eerste vrouw.

De laatste die Sylvia Plath levend gezien heeft, was een buurman die een dokter voor haar wilde bellen toen hij haar in het trappenhuis van haar Londense huis doodstil aantrof, ‘in a strange state’. Dat was niet nodig, ze had juist ‘a wonderful vision’, zouden haar laatste woorden zijn geweest. Zag zij dat zij door haar dood wel eens de rivale van haar rivale zou kunnen worden?

We zullen het nooit te weten komen. Ook kunnen we de complexe oorzaken van een zelfmoord nooit helemaal kennen. Wraak en wanhoop liggen dicht bij elkaar. De dood mag haar in de ogen van Hughes ‘vervolmaakt’ hebben, de Griekse tragedie die hun huwelijk leek te domineren was nog maar ten dele voltooid. Het laatste bedrijf was voor Assia Wevill die afmaakte wat Sylvia Plath achterwege had gelaten. In 1969 doodde ze eerst haar tweejarige dochtertje Shura en vervolgens zichzelf. Precies zoals Sylvia Plath het had gedaan, door haar hoofd in een gasoven te leggen.

Uit die tragedie probeert Hughes in Birthday Letters op te staan door er met geen woord over te reppen. De bundel verscheen in het jaar van zijn dood, 1998. In Engeland hield men de adem in waar hij begraven zou worden nu hij door die bundel voor de tweede keer met Sylvia Plath literair in het huwelijk leek te zijn getreden. Het werd Devon.

Voor de Nederlandse dichtregels uit Birthday Letters werd gebruik gemaakt van Verjaardagsbrieven, de vertaling die Peter Nijmeijer in 1998 voor Meulenhoff maakte. De dichtregels van Sylvia Plath komen uit Ariel, dat in de vertaling van Anneke Brassinga in 1998 door De Bezige Bij werd herdrukt.