Lust en Gratie. Jaargang 16

[p. 87]

Marja Pruis
Meisjes onder elkaar
Zoek onder wraak

Voor lezers die meer willen van hetzelfde, is er The Good Reading Guide (Bloomsbury, 1991). In dit handige naslagwerk kun je onder meer romans vinden die op thema zijn gerangschikt. Zoek je boeken waarin de hoofdpersoon terugkeert naar zijn vroegere jaren? Dan moet je Mrs Dalloway van Virginia Woolf lezen, of Our Father van Bernice Rubens, of eventueel Waterland van Graham Swift. Heb je wat met ‘excentrieke gezinnen’? Lees A House and lts Head van Ivy Compton-Burnett, Ada van Nabokov en To the Lighthouse van Woolf.

Ik wil wraak en in plaats van een tramhuisje in elkaar te trimmen, of een ander mens, trek ik me terug met een boek.

‘Wraak’ komt echter in het register niet voor, terwijl toch niets zo troostend en louterend kan zijn als het lezen van een mooie roman waarin het kwaad wordt bedwongen. Wel komen voor: ‘In gevecht met het leven’, ‘Emotioneel onbehagen’ en ‘Oorlog’, onderverdeeld in ‘Frontlinie’ en ‘Achter de linie’. Waarom niet gewoon ‘Wraak’, deze motor waar de halve wereld op draait? Omdat al het schrijven wraak is? Wraak op de klok die tikt en tikt, wraak op de grijze lucht, het vorige boek, de critici, het leven? Omdat schriftelijke wraakoefe-ningen geen interessante literatuur opleveren? Of omdat het op papier wraak nemen is voorbehouden aan het meer journalistieke autobiografische genre, zoals memoires of, broeiplaatsen van wrok, columns?

Nadenkend over literair verbeelde wraakoefeningen zie ik eerst wraakgodinnen voor me, en woedende wijven, van die types die in het werk van bijvoorbeeld Fay Weldon en Renate Dorrestein figureren. Slachtoffers van de liefde, bedrogen en vernederd, inventief in hun vergeldingsacties. Ook Helga Ruebsamen schreef onlangs met Beer is terug een prachtige verzameling wraakverhalen, waarin vrouwen op het randje van de afgrond nog net de beslissende klap uitdelen. Aan mannen.

[p. 88]

In zekere zin zijn het geruststellende verhalen die deze schrijfsters vertellen. De fouterik wordt gepakt en het leed gewroken, en hoe. Zoals Marjan Berk, die ook heel wat sardonische verhalen op haar naam heeft staan, in een interview zegt: ‘dat is het aardige van schrijven, dat de straf toch wordt voltrokken, en wel tot de laatste komma.’

Toch vertoont het mooiste wraakboek dat ik ken een iets ander patroon. In eerste instantie is het misschien ook wel niet als zodanig herkenbaar omdat de echte wraakneming achterwege blijft. Het is een roman die ik één keer heb gelezen en die voor altijd in mijn geheugen gegrift staat: Cat's Eye (1988) - in Nederlandse vertaling verschenen als Katteoog, van de Canadese schrijfster Margaret Atwood. Voor deze gelegenheid heb ik het weer uit de kast gehaald en blader er doorheen. Ik heb aangestreept: ‘Vrouwen verzamelen grieven, koesteren wrok en veranderen van gedaante. Ze spreken harde oordelen uit.’ Inderdaad, een boek over vrouwen onder elkaar. Atwood onderzoekt de wereld die meisjesvriendschap heet. En haalt een hoop rottigheid naar boven.

In Katteoog keert Elaine Risley, beeldend kunstenares, terug naar de stad van haar jeugd, Toronto, ter gelegenheid van een overzichtsexpositie van haar werk in een van de stedelijke galerieën. Een vrouwengalerie, ontdekt ze tot haar grote ongenoegen. De confrontatie met de omgeving van haar kinderjaren activeert haar geheugen. In nachtmerrieachtige visioenen ondergaat ze opnieuw de terreur die met name van haar hartsvriendin Cordelia afkomstig was. Elaine werd heropgevoed door haar vriendin totdat ze er bijna het loodje bij legde.

De grote vraag die je als lezer gevangen houdt in Katteoog, is de vraag naar genoegdoening. Hoe gaat Elaine afrekenen met de spoken uit het verleden? Zonder een clou te verraden, kan ik zeggen dat Atwood een typische kunstenaarswraak in petto heeft. Want kunst kan vergroten (zie Weldon en Dorrestein), maar ook reduceren. Kwelgeesten kunnen worden teruggebracht door ze door een knikker, een

[p. 89]

‘koud oog’, waar te nemen. Klinkt misschien ingewikkeld, maar in Atwoods boek valt alles op z'n plaats.

Dat riekt naar geruststelling. Toch is Katteoog een onrustbarend boek. Dat komt allereerst door de intense wreedheden die Atwood in koel en droog proza neerzet, wreedheden waarvan de meest schuldeloze het slachtoffer is. Maar vooral komt het omdat de wraakoefening uitblijft. En dat terwijl de gedachte aan wraak op iedere bladzijde voelbaar is, sterker en sterker naarmate de genoegdoening langer achterwege blijft. Geen verlossend ‘oog om oog, tand om tand’-verhaal dus, maar een roman die in zichzelf een poging tot verzoening is.

Naast Cat's Eye staat in mijn boekenkast The Robber Bride, in gebonden versie met leeslint. Ik kocht het direct bij uitkomen, in 1993, toen Margaret Atwood in Amsterdam was. Zij hield een lezing over het fenomeen van de ‘damesschurk’, dat haar ook in deze roman weer had geïnspireerd. In de Roofbruid beschrijft Atwood volwassen vriendinnen onder elkaar. Alle kwaad personifieert ze in een femme fatale-achtig type, Zenia genaamd. Zij weet feilloos hoe ze haar vriendinnen het beste kan treffen en duikt daartoe als schim uit het verleden op de meest onverwachte momenten op. Onuitroeibaar, want het is een vrouw van zes biljoen die iedere moordaanslag overleeft. Daarmee maakt Atwood er een allegorische geschiedenis van, waarin een realistische wraakneming niet tot de mogelijkheden behoort. Want Zenia, zo suggereert de schrijfster in de epiloog, dat zijn wij misschien wel zelf.

Mijn eigen schim uit het verleden duikt op me als het terugzetten van beide boeken van Atwood een kleine verschuivingsoperatie in mijn boekenkast tot gevolg heeft. Opeens sta ik met Fear of Flying (1973) van Erica Jong in mijn handen. De pocket ziet er op de rug ongelezen uit, maar zo gauw ik de omslag zie, weet ik het weer. De half ontblote borst achter die opengeritste slaapzak of zoiets... (In Nederlandse vertaling verscheen Fear of Flying onder de aansprekende titel Het ritsloze nummer.) Er is een foto van mij waarop ik dit boek lig te lezen, ge-

[p. 90]

bruind en blond, badend in zonlicht dat door tentdoek gefilterd is. Ik lach van achter het omslag naar de fotograaf die ik intussen al veertien jaar niet meer heb gezien.

Ik sla het boek open en zie dat ik mijn naam met ballpoint op de eerste bladzijde heb geschreven en erachter ‘juli-augustus 1979’. Bijna twintig jaar geleden. Op zoek naar een levensteken van het meisje dat ik toen was, blader ik er door heen. Plukjes shag, een rekening van een trattoria in Brescia, een buskaartje? Om tot de ondekking te komen dat ik ook in die tijd al passages onderstreepte. O God, ja. Wat toen blijkbaar een opzienbarend inzicht was, iets met sperma en menstruatiebloed, kan ik nu niet meer met goed fatsoen citeren. Arme jongens, denk ik nu. Allemaal De schaamte voorbij lezen en als de dood voor eigen pikgericht gedrag. Vijftig bladzijden verderop slaat het pennetje weer toe: There just didn't seem to be any way to get the best of both exuberance and stability into your life. Die ‘way of life’, om zowel de oneindige mogelijkheden als de veiligheid te omhelzen, had ik in ieder geval in dat tentje met die fotograaf nog niet gevonden. Ik zap verder, op zoek naar wat me toen blijkbaar nog meer bezighield, en vind op bladzijde 115: Once, when I was eighteen or so and thought of thirty as old age, I had promised to kill myself if I hadn't published my first book by the age of twenty-five. And here I was already twenty-five! And just beginning.

Hoe oud was ik toen ik dit boek las? Negentien! Wat een oneindige tijd had ik voor me liggen, braakliggend terrein van Brescia tot Amsterdam, en ik liet me verlammen door de gedachte dat ik oud aan het worden was en nog niks had gepresteerd, lees: nog geen boek had geschreven. Ik stond aan de vooravond van een studie die me nog verder zou verlammen, van drama's met mensen van wie ik me moest ontdoen en met mensen die ik nog zou omknellen tot iedereen er zuchtend bij neerzeeg, van handschriften ontcijferen en boeken lezen, eindeloos veel boeken lezen.

Voor al die tijd voorbij was gesneld, zou ik dat gebruinde meisje in die tent met terugwerkende kracht wel een stomp willen verkopen.

[p. 91]

Waarom las ze ook Erica Jong in plaats van Herman Hesse of V.S. Naipaul? Omdat ze The Golden Notebook van Dorris Lessing al uit had, evenals de Ierse meisjes-trilogie van Edna O'Brian, en er verder geen boeken meer in haar rugzak hadden gepast. Want de spray-blond moest ook mee, en de hoge touwschoenen, en nog ongeveer dertig zwierige rokken. Bijna ongelovig lees ik wat ze even verderop heeft onderstreept: I wanted to write about the whole world. I wanted to write War and Peace - or nothing. No ‘lady writer’ subjects for me. I was going to have battles and bullfights and jungle safaris.

Ferme taal van een vrouw die wist waar ze op afstevende, op die wiebelschoenen.

Fear of Flying heb ik nooit uitgelezen. Het einde van de vakantie was al in zicht en eenmaal thuis bleef het boek eerst een tijdje op de grond naast het bed liggen, alvorens het in de kast verdween. Naast Tarantella van Annelies Joma, een andere jeugdliefde, maar dat is weer een ander verhaal. Meer iets voor ‘Growing up: Teenagers’; de Good Reading Guide voorziet ook in ‘Growing up: Young Adults’.

Oek (de Jong - red.) liet nog even op zich wachten in de kast. Evenals een eigen boek. Dat a la Katteoog van Atwood in zichzelf een poging tot verzoening moest zijn. Al was het maar met de wetenschap dat het geen Oorlog en Vrede was geworden.

Which reminds me... Wat is het Engels woord voor verzoening? Zouden wraakboeken onder die noemer in de Good Reading Guide zijn opgenomen? Opnieuw raadpleeg ik het register. ‘Renaissace Europe...’; ‘Rewriting History...’; ‘Roman Catholicism (part I and II)...’ Geen ‘Reconcilation’. Omdat alle schrijven verzoening is? Verzoening met de korte tijd die ons gegeven is, met de kwelgeesten van alledag, het leven?