Lust en Gratie. Jaargang 15

[p. 99]

Ernst & Mijmering

[p. 100]

Op 12 januari 1998 overleed de Tsjechische schrijfster Libuše Moníková in Berlijn, 52 jaar oud. Moníková werd in 1945 in Praag geboren en emigreerde na het gewelddadige einde van de Praagse Lente in 1971 naar Duitsland. Ze was germaniste en doceerde aan de universiteiten van Kassel en Bremen. In haar eerste roman Eine Schädigung (1981) verwerkte ze de traumatische ervaringen uit haar geboortestad. Ze schreef niet in haar moedertaal maar in het Duits, een Duits verrijkt door haar tweetaligheid en haar ballingschap. Over Praag had ze nooit in haar eigen taal kunnen schrijven, zei ze eens. In Nederlandse vertaling verschenen de romans De Façade en Drijfijs (1993). In haar laatst verschenen roman, Verklärte Nacht (1996), over een Tsjechische vrouw die na een kwart eeuw ballingschap Praag voor het eerst weer bezoekt, laat Moníková duidelijk blijken dat de tijd haar heimwee niet heeft kunnen verzachten. Zelf was ze voor het laatst in Praag op 28 oktober 1997, de dag van de oprichting van de republiek, om de Masaryk-medaille in ontvangst te nemen uit handen van Václav Havel. Christiane Hardy, tot voor kort Moníková's redacteur bij uitgeverij Van Gennep, schetst een beeld van deze bijzondere auteur. Tinke Davids vertaalde een fragment uit Moníková's onvoltooide roman Jacub Brandl.

[p. 101]

Christiane Hardy
Sneeuw en drijfijs
Bij de dood van Libuše Moníková

Dorothea Rein, vriendin en uitgever in Frankfort, belt op een zondagmiddag in januari: Libuše Moníková is dood. Het bericht komt voor mij totaal onverwacht - ik wist niet eens dat ze ziek was.

Verbijstering, ongeloof, verontwaardiging, verdriet. En spijt: waarom had ik haar zo lang niet geschreven, waarom had ik haar niet gebeld toen ik afgelopen augustus in Berlijn was?

Dorothea probeert me te troosten; haast niemand wist van haar hersentumor, zo had ze het gewild. En is verschrikkelijk snel gegaan.

Herinneringen: onze eerste ontmoeting op de Buchmesse in Frankfort, ik had net de Nederlandse rechten van haar roman De façade gekocht. Voor het manuscript had ze de door Günter Grass ingestelde Alfred Döblin-prijs gekregen. Kakelbonte trui, asymmetrisch gezicht, doordringende blik. Nieuwsgierig, moest alles weten van haar Nederlandse uitgever. Waarom wilde ik De façade in Nederland uitgeven? Ik kende haar twee vorige titels Eine Schädigung (1981) en Pavane für eine verstorbene Infantin (1983) en was gefascineerd geraakt door de strengheid en tegelijkertijd de anarchistische overmoed in beide boeken. Toen ik de proeven van De façade las, was ik meteen verkocht; wat een verbeeldingskracht, wat een intelligente humor. Slapstick, encyclopedische kennis, politiek engagement gaan hand in hand; het boek is doordrongen van vrijheidsdrang en heimwee naar een verloren Midden-Europese wereld.

Mijn antwoord daar op die Buchmesse kon met moeite haar goedkeuring wegdragen - we moesten het er later nog maar eens grondiger over hebben. Streng, tegelijkertijd geestig en warm; ze pakte mijn arm en riep vrolijk dat volgens haar Nederlanders en Tsjechen veel gemeen hadden.

Bij het verschijnen van De façade in Nederland komt Moníková naar Amsterdam. Een optreden in De Balie, interviews met Vrij Nederland

[p. 102]

en NRC Handelsblad. Ze is vermoeid, heeft tv-opnamen in Spanje achter de rug maar spreekt enthousiast over haar boek.

We eten bij visrestaurant Lucius - een grote zilveren schaal met zeevruchten en oesters op ijs - ze raakt geheel ontroerd door de schoonheid van dit zeventiende-eeuwse Hollandse stilleven en we krijgen bijna ruzie met de bediening die almaar afruimen wil; zij wil de lege schelpen, schalen en mosselen op tafel houden en er de hele avond naar kijken. Uiteindelijk neemt ze ze mee naar hotel en huis.

Ik bezoek haar thuis in Berlijn. Het is twintig graden onder nul, de sneeuw op de stoepen is ijs geworden. Een grote, lichte, Spartaans ingerichte kamer. We praten over de nieuwe roman die ze schrijft: ik mag nog niets lezen, maar ze vraagt wat ik van het idee vind, leest dan stukken voor en ten slotte mag ik toch ter plekke een paar pagina's zien. Ze is net terug uit Praag, heeft een broche voor me meegenomen, gemaakt door een kennis daar.

Kom, laten we nog een glas wijn drinken met haar man Michael, het is inmiddels donker geworden. Een deur gaat open en ik zie een man achter een tafel zitten in het blauwe schijnsel van wel twintig verlichte aquariums met bonte tropische vissen. Achter het raam op de Hinterhof dwarrelt de sneeuw onafgebroken uit de Magritte-blauwe hemel. We schuiven aan, praten over God en de wereld en ik stap ietwat aangeschoten door de sneeuw naar huis.

Haar roman Drijfijs verschijnt in 1993 in Nederland en Moníková komt naar een symposium in het Tropenmuseum in Amsterdam. De thema's zijn emigratie en vervreemding; leven in exil.

Ze is uitermate vrolijk. Als ik haar ophaal in het hotel naast het Tropenmuseum, pakt ze mijn hand en neemt me via een brandtrap mee naar het dak van het hoge gebouw. Ik moet de prachtige skyline van Amsterdam zien. Achter ons valt de deur met een klap in het slot. Daar staan we giechelend op het dak. Na een klimtoer komen we via het raam van een hotelkamer, waarvan de deur gelukkig van binnen opengaat, nog net op tijd voor haar optreden. Het gaat over ver-

[p. 103]

vreemding, over de rol van ijs en sneeuw in haar boeken: overigens is ze nooit in Groenland geweest, een land dat ze tot in de details in Drijfijs beschrijft. Later regisseert ze daar haar eerste film en krijgt ze er de smaak zo van te pakken dat ze een speelfilm wil maken met mijn Van Gennep-collega Patricia de Groot in de hoofdrol.

Het is er niet meer van gekomen - en ook haar roman Jakub Brandl, waaraan ze tot op het laatst twee uur per dag schreef, heeft ze niet meer kunnen afmaken.

Op 12 januari is Libuse Moníková overleden. Haar man en haar vrienden hebben haar, bedolven onder blauwe lissen, witte lelies en rode rozen, in de sneeuw begraven op het Alte Mathias Kirchhof in Berlijn. Ze ligt er in goed gezelschap: als ze over haar linkerschouder kijkt, ziet ze het grafmonument van de gebroeders Grimm.