Lust en Gratie. Jaargang 14

[p. 86]

[p. 87]

Sarah Kofman
Rue ordener, rue labat
Fragmenten

I.

Van hem heb ik alleen nog maar een vulpen. Ik heb hem op een dag uit een tas van mijn moeder gepakt, waar ze de pen met andere herinneringen aan mijn vader bewaarde. Zo'n vulpen die niet meer wordt gemaakt en die je met inkt moest vullen. Ik heb hem mijn hele schooltijd gebruikt. Hij ‘liet me in de steek’ voordat ik kon besluiten hem niet meer te gebruiken. Ik heb hem nog steeds, hij ligt aan elkaar geplakt voor mij op mijn werktafel en dwingt me om te schrven, te schrijven.

Mijn vele boeken zijn misschien verplichte omwegen geweest om ‘het’ te kunnen vertellen.

II.

Op 16 juli 1942 wist mijn vader dat hij zou worden ‘opgepakt’. Het gerucht ging dat er die dag een grote razzia zou plaatsvinden. Als rabbijn van een kleine synagoge in rue Duc in het achttiende arrondissement was hij heel vroeg van huis gegaan om zo veel mogelijk bij elkaar zien te krijgen en aan te sporen zo snel mogelijk onder te duiken.

Daarna was hij teruggekomen en wachtte af: hij was niet zelf ondergedoken omdat hij bang was dat zijn vrouw en zes kleine kinderen (drie meisjes en drie jongens tussen twee en twaalf jaar) dan in zijn plaats zouden worden opgepakt.

Hij wachtte af en bad tot God dat ze hem kwamen halen als zijn vrouw en kinderen maar werden gered. In een hoekje van het vertrek (zijn kamer was de grootste en mooiste van het huis met lambrizeringen en behang, er stonden de meeste meubels en het was een geheimzinnige kamer, waar een gewijde sfeer hing omdat hij er verschillende religieuze ceremonies verrichtte zoals het voltrekken van huwelijken, scheidingen en besnijdenissen) keek ik gefascineerd naar zijn handelingen. Het offer van Isaak (waarvan ik een reproductie had gezien in een geïllustreerde bijbel waarin ik heel jong Hebreeuws had leren lezen) kwam bij me op.

Vier uur 's middags. Er wordt geklopt. Mijn moeder doet open. Een u smeris vraagt ongemakkelijk glimlachend: ‘Is meneer de rabbijn

[p. 88]

Bereck Kofman thuis?’ ‘Hij is er niet’, zegt mijn moeder. ‘Hij is in de synagoge.’

De smeris dringt niet aan. Hij staat op het punt om weg te gaan. Op dat moment komt mijn vader uit een kamer waar hij was gaan liggen, en zegt: ‘Jawel, ik ben er wel. Neem mij maar mee!’

‘Dat kan niet, ik heb een baby op mijn arm die nog geen twee is,’ zegt mijn moeder en laat hem mijn broer Isaak zien. Daarna voegt ze eraan toe: ‘Ik verwacht nog een kind.’

En ze steekt haar buik naar voren.

Mijn moeder liegt. Mijn broer Isaak was op 14 juli twee geworden. En voor zover ik kon nagaan, was ze niet in verwachting. Over dit punt kon ik niet even stellig zijn als over het eerste, maar ik voelde me slecht op mijn gemak. Ik wist nog niet wat een ‘vrome leugen’ was (in die tijd werden vaders van kinderen jonger dan twee jaar niet opgepakt en als de smeris goedgelovig was geweest, was mijn vaders leven misschien gered) en ik begreep niet zo goed wat er aan de hand was. Dat mijn moeder kon liegen, vervulde me met schaamte en ik zei ongerust en gekweld bij mezelf dat ik er in ieder geval nog een broertje bij zou krijgen.

De smeris weet zich geen raad. Hij wil geen enkele verantwoordelijkheid op zich nemen en vraagt mijn moeder met mijn vader naar het politiebureau mee te gaan om de zaak uit te leggen.

Ze gaan weg.

Wij staan alle zes dicht tegen elkaar aangedrukt op straat te huilen en te krijsen.

Toen ik voor het eerst in een Griekse tragedie de bekende klaagzangen o popoï, popoï, popoï hoorde, kwam de herinnering aan deze tragedie uit mijn kindertijd weer boven. Zes door hun vader in de steek gelaten kinderen kunnen alleen maar hartverscheurend huilen in de zekerheid dat ze ‘oh papa, papa, papa’ nooit meer terug zullen zien.

III.

Inderdaad zagen we mijn vader nooit meer terug. We hoorden ook niets meer van hem, behalve dat we een uit Drancy verstuurde kaart ontvingen, die met paarse inkt was geschreven en waarop een postzegel zat met een afbeelding van maarschalk Pétain. De kaart was in het Frans geschreven en het handschrift was van iemand anders. Ongetwijfeld was het voor hem verboden om in het Jiddisch of Pools te schrijven, de talen waarin hij

[p. 89]

gewoonlijk met ons sprak. Mijn ouders kwamen in 1929 naar Frankrijk en waren nauwelijks ‘geassimileerd’, terwijl wij die allemaal in Frankrijk geboren en tot Fransen genaturaliseerd waren, Frans leerden op school. In dit laatste levensteken kondigde hij zijn deportatie aan en vroeg hij of we in zijn wettelijk toegestane pakket van twee kilo vooral sigaretten wilden meesturen. En hij vroeg mijn moeder goed voor de jongste te zorgen.

Toen mijn moeder stierf, was het onmogelijk die kaart terug te vinden die ik zo vaak had herlezen en die ik op mijn beurt had willen bewaren. Het was alsof ik mijn vader voor de tweede keer was kwijtgeraakt. Voortaan bleef er niets meer over, zelfs niet de enige kaart die hij niet eens zelf had geschreven.

Na de oorlog komt de overlijdensakte uit Auschwitz. Andere gedeporteerden keren terug. Tijdens een Jom-Kippoer in de synagoge beweert een van hen mijn vader te hebben gekend. Hij zou er nog een jaar hebben geleefd. Een joodse slager die kapo was geworden (nadat hij uit het dodenkamp was teruggekeerd, opende hij weer zijn winkel in rue des Rosiers), zou hem met een houweel hebben geslagen en levend hebben begraven op een dag dat hij geweigerd zou hebben om te werken. Het was sjabbat: hij deed niemand kwaad, zou hij hebben gezegd, hij bad alleen maar tot God voor hen allen, voor de slachtoffers en de beulen.

Hierom moest mijn vader met zo vele anderen dit grenzeloze geweld ondergaan: sterven in Auschwitz, die plek waar geen enkele rust kon en mocht worden geëerbiedigd.

VI.

‘Stuur me vooral sigaretten, Gauloises blauw of groen.’ Hij kon niet zonder sigaretten. Thuis stak hij er meteen een op als de sjabbat voorbij was. Het rookverbod dat op die dag gold, viel hem bijzonder zwaar. De laatste uren van die dag brachten we samen door in zijn kamer met het zingen van Hebreeuwse en andere liederen waarop hij zelf woorden had verzonnen. Later ontdekte ik dat een van de melodieën uit een symfonie van Mahler kwam.

We liepen allemaal hand in hand in die kamer waarin het almaar donkerder werd, terwijl we naarstig speurden naar de drie eerste sterren die een eind zouden maken aan mijn vaders kwellingen. Dan stak hij een rode gedraaide kaars aan, bad de kaddisj met een glas wijn in zijn

[p. 90]

hand, dat hij vervolgens over de kaars goot om het vuur te blussen en stak het licht aan. Hij begon te roken.

Tijdens de oorlog toen sigaretten op de bon waren, raapte ik peuken voor hem op van de straat en ik vond het fijn om ‘Zigzag’-vloeitjes te gaan kopen waarmee hij zijn sigaretten rolde.

Later stelde ik me mijn vader eens in een droom voor als een dronkenlap die zigzaggend over straat zwalkte.

V.

Thuis heerste een godsdienstige en gewijde sfeer. Mijn vader was rabbijn en wij gehoorzaamden strikt aan de spijswetten. We leefden in de angst het verkeerde bord of bestek te pakken, of op sjabbat per ongeluk het licht aan te steken. In de winter kwam een ‘goj’ op zaterdag de kachel aansteken en op het gasstelletje het de dag ervoor klaargemaakte gerecht opwarmen. Ik was verbaasd dat zij het recht had dingen te doen die voor ons verboden waren.

Mijn vader was bijna altijd in de synagoge en wij gingen op zaterdagen en feestdagen naar hem toe. De sjoel lag aan place Jules-Joffrin, nogal ver weg, twee metrostations van rue Ordener en we moesten te voet heen en terug.

Op de terugweg liep ik vaak aan de hand van mijn vader en hij zei dan in het Jiddisch en met een licht spottende glimlach dat ik niet te veel met mijn voeten moest slepen. We liepen langs de grote stationsklok van Gare de la Chapelle en ik liet iedereen verbaasd staan omdat ik altijd van tevoren precies op de minuut af wist hoe laat het was.

Op de dag van Rosj-Hasjanah, de dag waarop ikook jarig was, luisterden we hoe mijn vader in de sjofar blies. Mijn moeder was erg trots op hem en ze zei altijd tegen ons dat hij het beter kon dan alle anderen. Hij oefende thuis en ik zag hoe hij de sjofar pakte en weer teruglegde in een kastlade waar hij opgeborgen lag naast zijn talliet, zijn tefilien en het scheermes waarmee hij als sjocheet de kippen ritueel slachtte. Iedere vrijdagavond zaten vrouwen in onze vestibule te wachten met een of twee kippen in hun boodschappennen Ik balde tegen de muur en hield het heen een weer geloop van mijn vader tussen zijn werkkamer en de wachtkamer nauwlettend in de gaten. Dit alles was heel geheimzinnig en vervulde me met angst. Ik bracht het scheermes in verband met het mes van Abraham en de keelklanken van de sjofar met het geschreeuw van de gekeelde kippen.

[p. 91]

Met Jom-Kippoer waren we de hele dag in de synagoge van rue Duc, waar mijn vader voor het ontbijt een dienst hield en mijn twee zussen en ik speelden op de binnenplaats met de drie gebroeders Adler. Mijn ouders waren goed bevriend met deze familie die in rue Simart woonde. Vader, moeder en een van hun dochters stierven tijdens hun deportatie. Later zag ik per toeval een van de broers op de Sorbonne terug. Oscar, die even oud was als ik en die ook filosofie was gaan studeren. Daarna zag ik hem nog een keer tij dens een receptie bij Aubier en dat was een heel ontroerend weerzien.

Ik hield erg van het paasfeest en de voorbereidingen ervan. Mijn moeder reinigde al het vaatwerk en ik zie weer voor me hoe ze met een zaklamp onder het bed keek om zich ervan te vergewissen dat geen kruimeltje brood aan haar waakzaamheid was ontsnapt. Ik was doodsbang als ze de deur naar de overloop openmaakte om de profeet Elia binnen te laten voor wie was gedekt aan de Seiderdis. Ik vond het heerlijk de traditionele gezangen in het Hebreeuws te zingen, luisterde graag naar het opnoemen van de zeven plagen van Egypte en naar de uitleg van mijn vader, die vertelde waarom wij die avond bittere kruiden moesten eten en andere specifieke gerechten. En ik was heel trots en geroerd dat ik moest antwoorden op de rituele vragen, die aan kinderen worden gesteld tijdens de Seideravond. Ik hield ook van het Poerimfeest waarop mijn moeder ons bang maakte door enge maskers op te zetten; het Simrathorahfeest waarop je mijn vader met andere chassidiem in de synagoge zag dansen terwijl ze de thorarollen, die wij later gingen kussen, hoog in de lucht hielden. En het Loofhuttenfeest waarop wij verschillende dagen in tenten van loof aten, die speciaal voor dat doel op onze overloop waren opgezet.

VIII.

Het echte gevaar: gescheiden te worden van mijn moeder. Toen ik tussen twee en drie jaar was verloor ik haar in het park van de Sacré-Coeur even uit het oog en begon te krijsen. Toen ik als drieëneenhalfjarige met mijn zus Rachel van zeven op vakantiekamp werd gestuurd in Berck-Plage, week ik geen centimeter van mijn zusjes zijde. Ik achtervolgde haar tot in de wc, en ze was gedwongen om te spelen en te zwemmen met de ‘kleintjes’ omdat ze bij mij moest blijven. Op een dag toen we zakdoekje leggen in het bos speelden, had mijn zus de zakdoek en rende zij dus hard weg. Ik dacht dat ze niet meer terugkwam en rende achter haar aan.

[p. 92]

Geïrriteerd pakte de leidster me op, bracht me ver van het spel en liet me alleen achter ondanks mijn gekrijs. Ik viel flauw en raakte weer bij bewustzijn in de ziekenboeg, waar ik verschillende dagen ziek bleef liggen totdat we teruggingen.

Gare du Nord: met mijn neus tegen het raampje speur ik verwoed naar mijn ouders en zie ten slotte de glimlach van mijn vader: ik ben ‘gered’. Na dit drama veranderde ik van karakter, ik werd lichtgeraakt en huilerig en zoog altijd op mijn duim.

Toen ik terug uit Merville was, bleef ik thuis bij mijn moeder. Omdat ik niet meer naar school ging, speelde ik voor lerares en leerde mijn moeder Frans lezen en schrijven (met behulp van het leerboek Antoine et Antoinette dat ik had bewaard). We breiden samen met slechte wol. Net als toen ik de bof had en veertig dagen lang niet meer naar school kon, had ik mijn moeder weer hele dagen voor mij alleen.

Zo nu en dan kwamen vriendinnen, vrouwen van gedeporteerden, bij ons op bezoek. Een van hen had, zo vertelde ze, ‘iets gehoord’ van haar man toen ze bij een kaartlegster was. Wij togen ook naar rue des Charbonniers om vragen te stellen aan de tarotkaarten. De helderziende, die zeer lucide was, verklaarde dat mijn vader werd bedreigd door een groot gevaar. Ze zag hem omringd door vlammen en ook door hoge rokende schoorstenen. Toen we bij boulevard Ornano naar buiten liepen, waren mijn moeder en ik er niet gerust op, en dat is nog zacht uitgedrukt. We waren ervan overtuigd dat de occulte wetenschappen veel wisten over mensen die verdwenen zonder iets van zich te laten horen.

IX.

De razzia's kwamen steeds vaker voor en mijn moeder durfde mij niet meer bij zich te houden. Ze ondernam opnieuw pogingen mij te laten onderduiken. Eerst op het platteland, in de Somme. Ik bleef er twee dagen huilen en weigerde ieder voedsel. Mijn moeder haalde me terug en besloot me in Parijs te verstoppen, waar ze me makkelijker kon opzoeken. Ik was in rue du Département welkom bij een nogal sympathieke familie die veel boeken tot mijn beschikking stelde. Ik bleef er een week. Ik werd ook verborgen in Hópital Claude Bernard op de afdeling voor besmettelijke ziektes. Ik lag geïsoleerd alsof ik roodvonk had gehad. De verpleegsters lieten me wol tot knotten opwinden en gaven me stapels stripverhalen: ik las Bibi Fricotin en Les pieds Nickelés waardoor ik het drie dagen uithield. Daarna werd ik ondergebracht in een internaat in rue

[p. 93]

des Petits-Ménages, waar ik voor het eerst slaapzalen zag en koolraap at en waar ik vol aandacht op het bezoekvan mijn moeder wachtte die zelfgemaakte peperkoek van druivensuiker voor me meebracht. Ik hoopte vooral dat ze me terug zou halen en eens te meer weigerde ik varkensvlees te eten.

Toen bleef er nog een mogelijkheid over me te verbergen in een tehuis voor joodse kinderen waar ik koosjer kon blijven eten.

We gingen naar rue Lamarck. Ik had de hik en braakte bij aankomst. Mijn moeder vulde papieren in en vertrok. Op de trap hoorde ze me huilen, krijsen. Ze kwam weer terug en ik ging met haar mee.

Tijdens de daaropvolgende nacht ging de Gestapo naar rue Lamarck en de joodse kinderen werden gedeporteerd. Mijn moeder schreeuwde dat het een wonder was en besloot me in het vervolg bij zich te houden, wat er ook gebeurde.

‘Het’ liet niet meer lang op zich wachten.

Negen (?) februari, acht uur 's avonds. We zitten in de keuken groentesoep te eten. Er wordt geklopt. Er komt een man binnen: ‘U moet met uw zes kinderen onderduiken, u staat op de lijst voor vanavond.’ Hij gaat ervandoor.

Ik heb hem nooit teruggezien.

Wanneer er geruchten over razzia's waren, gingen we nu eens bij de een, dan weer bij de ander slapen. Ik herinner me dat we een nacht sliepen bij de verkoopster van Maggi-melk; een dikke, zwarte kat kwam spinnen op het bed waarop mijn moeder en ik lagen. Een andere nacht kreeg ik onderdak (deze keer was ik zonder mijn moeder) bij de apotheekster die beneden ons woonde. (Ik was dol op haar. Ze gaf ons grote reclameborden cadeau om mee te spelen, reclameborden die me fascineerden en intrigeerden.) Gezamenlijk ontbeten we de volgende ochtend met een prachtig theeservies, en ze gaf me Voyages de Gulliver cadeau.

Maar meestal zochten we onze toevlucht bij ‘de dame van rue Labat’. Ze was een vroegere buurvrouw van mijn ouders toen ze nog in rue des Poissonniers woonden. Ze had mijn moeder op straat opgemerkt, die achter een kinderwagen aanliep met daarin ‘zulke mooie blonde kindertjes’, en ze vroeg naar onze gezondheid. ‘Dat is een vrouw die van kinderen houdt,’ had mijn moeder gezegd. Die kan ons niet op straat laten staan.

Zonder onze groentesoep op te eten, zonder ons helemaal te rea-

[p. 94]

liseren wat de onbekende had gezegd, gingen we naar haar toe. Een metrostation scheidt rue Ordoner van rue Labat. Rue Marcadet ligt in het midden. Het lijkt eindeloos en ik braak tijdens de hele rit.

Ze was thuis. Ze verzorgde haar zus die maagkanker had. Ze wilde ons voor een nacht onderdak verschaffen en bood ons gepocheerde eieren aan. Ze was in haar peignoir, ik vond haar erg mooi, zacht en hartelijk. Ik vergat bijna waardoor we die avond bij haar terecht waren gekomen.

* De Romeinse cijfers verwijzen naar de hoofdstukken uit ‘Rue Ordener, rue Labat’

Vertaling Désirée Schyns
Illustratie blz 86 Sarah Kofman
Foto Ellen Stevens