Lust en Gratie. Jaargang 14

[p. 82]

In 1994 verscheen het korte, autobiografische ‘Rue Ordener, rue Labat’ van de Franse filosofe Sarah Kofman (1934-1994). Het werd haar enige niet-filosofische publicatie. Het was het boek dat zij móest schrijven. Achteraf blijkt haar filosofische werk doordesemd met aanzetten tot dit kleine proza-document.

[p. 83]

Christa Stevens
Vluchtlijnen
Over Sarah Kofman

Een vruchtbaar schrijfster was Sarah Kofman. Zij schreef ruim vijfentwintig boeken en vele, vele artikelen. Zij publiceerde zelfs sneller dan het leven geleefd kon worden: een jaar na haar zelfgekozen dood in oktober 1994 verscheen haar laatste boek, L'imposture de la beauté (1995).

Kofman was een filosofe die werkte volgens de traditie van het kritische commentaar op een grote filosofische tekst. Of dit er een was van klassieke metafysici als Heracleitos en Plato of van de dwarse Nietzsche, die haar voorkeur had, van de positivist Comte of de menswetenschapper Freud - Kofman vond haar denkers daar waar systemen werden gebouwd en waarheden werden onthuld. Vervolgens liet zij weinig heel van hun waarheid of doorwrochte systeem, daarbij gebruikmakend van het deconstructionisme, de verschuivende, transformerende en bevragende manier van lezen van collega-filosoof Jacques Derrida. Door in rechtlijnig of eenduidig bedoelde teksten de aandacht te vestigen op ogenschijnlijk onbeduidende details, onvolkomenheden en verdraaiingen maakte zij duidelijk dat denksystemen in de eerste plaats constructies zijn die hun eigen uitsluitingsmechanismen en verborgen plekken hebben. Deze verraden vaak de ideologische positie van de auteur of, zoals Kofman met behulp van de psychoanalyse aantoonde, van zijn verdrongen, persoonlijke preoccuppaties. Haar wantrouwige lezingen leiden dan ook tot opmerkelijke conclusies: een filosofisch systeem kan bijvoorbeeld het gevolg zijn van de seksuele positie van de auteur. Zo wordt Rousseau's idee van de natuurlijke scheiding tussen man en vrouw door Kofman genadeloos geanalyseerd als een reactie op zijn sterke identificatie met vrouwen en zijn angst nog meer te vervrouwelijken. Comte's omslag van een positivistisch denken naar een religieus geïnspireerd denken wordt daarentegen geïnterpreteerd als een accepteren van zijn eigen vrouwelijkheid. Dergelijke analyses, die terug te vinden zijn in boeken als Aberrations; Le devenir-femme d'Auguste Comte (1978), L'énigme de la femme (1980) en Le respect des femmes (1982) zijn klassiekers geworden binnen de feministische filosofie.

[p. 84]

En dan verschijnt na al die filosofische studies in 1994 Rue Ordener, rue Labat, een korte, autobiografische tekst over een duistere periode uit Kofmans kinderjaren, toen zij in de oorlog als dochter van Pools-joodse ouders moest onderduiken. Dat Rue Ordener, rue Labat het laatste boek zou blijken te zijn dat tijdens haar leven verschijnt, spreekt tot de verbeelding. Wat is de relatie tussen deze tekst en het voorafgaande filosofische oeuvre? Was voor Kofman de filosofie de levenslange omweg die nodig was om dit verhaal te kunnen vertellen, zoals zij zelf suggereert?

Rue Ordener, rue Labat is een tekst van een ongekunstelde, maar wrede schoonheid. In vierentwintig korte schetsen vertelt Kofman hoe zij - nadat haar vader, een rabbijn, is opgepakt - samen met haar moeder onderdak vindt bij de ‘dame van de rue Labat’. Tussen de kleine Sarah en de vriendelijke dame ontstaat al snel een band die het meisje vervreemdt van haar moeder en het jodendom. De naar de joodse wet levende moeder moet met lede ogen aanzien hoe Sarah de andere vrouw Mémé gaat noemen, een nieuw kapsel krijgt, gezond - rauw paardenvlees in bouillon - leert eten en en passant te horen krijgt dat zij een jodenneus heeft. Sarah overleeft de oorlog, redelijk gelukkig met twee moeders, een goede die haar verwent maar duidelijk antise-mitische trekjes heeft, en een slechte die alle ellende van voor de oorlog, het jodendom, de strengheid en de armoede symboliseert. Na de bevrijding eist de echte moeder haar dochter op. Het kind wil echter niet terug naar de rue Ordener en het komt tot een proces, dat door de dame van de rue Labat wordt gewonnen. Daarop haalt de biologische moeder Sarah met geweld terug, waarna deze opgelucht de rest van haar jeugd met haar moeder doorbrengt, zonder evenwel ooit nog met haar in het reine te komen.

Voor een filosofe die altijd gewezen heeft op de verwevenheid van de filosofie en het leven, op de invloed van persoonlijke trauma's en fantasma's in de filosofische praktijk, was deze tekst onvermijdelijk. Onvermijdelijk in de zin dat de schrijfster er in concreto al jaren mee bezig was: aanzetten tot Rue Ordener, rue Labat zijn niet alleen terug te vinden in artikelen die over de jaren heen verspreid zijn, maar ook in Comment s'en sortir (1983), een boek over Plato dat afsluit met een nachtmerrie die een herinnering is aan de angstaanjagende, nachtelijke vlucht in februari 1943. Ook Paroles suffoquées (1987), een verhandeling over de nieuwe categorische imperatief die Auschwitz

[p. 85]

vereist, vertrekt vanuit het verhaal van Kofmans vader, de rabbijn die levend werd begraven omdat hij in het vernietigingskamp de sjabbat wildevieren. Rue Ordener, rue Labat is vooral onvermijdelijk omdat het laat zien dat Sarah Kolman, die zo duidelijk door het leven en door ziekte was getekend, filosofeerde om te leven, schreef om te overleven. Rue Ordener, rue Labat is dan ook geen autobiografie in de zin van een bekentenis, van een ‘nu zeg ik alles’. De tekst is - en ook de koele stijl verraadt het - een uitgekristalliseerde balans van een leven dat is bepaald door een onverdraaglijke gebeurtenis. Legde Kofman in haar voorgaande oeuvre de filosofische praktijk bloot als een overlevingsstrategie, in Rue Ordener, rue Labat laat zij haar overlevingsstrategie zien: soms moet een kind kiezen voor een andere moeder, wil het overleven. De ongelooflijke listen waartoe een kind in staat is, de kunst van de kindsheid, is als een rode draad door Kofmans oeuvre te volgen, van haar eerste boek L'enfance de l'art (1970) tot Explosion II (1993), dat als ondertitel ‘Les enfants de Nietzsche’ heeft.

Comment s'en sortir (‘Hoe kom je eruit?’) luidt een van de titels van Kofmans boeken. Ook de tekeningen en aquarellen die zij in de laatste jaren van haar leven maakte, stellen deze vraag. In blauwgrijze, diffuse penseelstreken zet Kofman steeds dezelfde personages neer, vertelt zij steeds hetzelfde verhaal. Kofman schildert haar persoonlijke demonen in een poging ergens uit te komen. Misschien dat juist dit werk door de hardnekkige herhalingen en de onmogelijke portretten die erin zitten, nog meer dan het filosofische en autobiografische werk laat zien dat zij er niet uit kwam, dat je er niet uit kunt komen. Vluchtlijnen uitzetten, deuren openen, andere paden begaan: zo zag Kofman de grote filosofen aan het werk; zo ging zij ook zelf te werk. Totdat zij na de publicatie van Rue Ordener, rue Labat be-kende dat zij niet meer in staat was te schrijven...