Lust en Gratie. Jaargang 14

[p. 27]

Désirée Schyns
Tijdens het schrijven overschrijd ik mijn morele grenzen
Gesprek met Jacqueline Harpman

De Belgische schrijfster Jacqueline Harpman werkt fulltime als psychoanalytica in Brussel en schrijft daarnaast het ene boek na het andere. Drie van haar meest recente romans zijn inmiddels in Nederlandse vertaling verschenen: La plage d'Ostende (1991) onder de titel Het strand van Oostende (1993), Le bonheur dans le crime (1994) (Het geluk in het kwade, 1994) en Orlanda (1996) (Orlanda, 1997). Tijdens het gesprek praat Jacqueline Harpman op zeer professionele wij ze; ze laat zich niet verrassen, weidt niet uit en spreekt op aimabele toon, ook al maakt ze een strenge indruk. Er is een boeiend contrast tussen haar boeken die bol staan van hartstocht en de afstandelijkheid van deze auteur die enigszins uit de hoogte mondjesmaat iets wenst toe te lichten.

Jacqueline Harpman werd geboren in 1929. Haar vader was een Amsterdamse jood die vanaf zijn dertiende in Brussel woonde. Haar moeder was Belgische. Haar ouders maakten reizen over de hele wereld om luxe-artikelen in Zuid-Amerika, Noord-Afrika, Indo-China en Indonesië te verkopen. Omdat ze vaak afwezig waren, werden Jacqueline en haar zusje door een tante in Brussel opgevoed. Na de Duitse invasie in België emigreerde de familie Harpman naar Marokko, naar Casablanca, waar ze vijfjaar bleven. Jacqueline Harpman voelde zich er gelukkig. Ze had er een uitstekende lerares Frans die een jaar besteedde aan het klassikaal lezen van Athalie van Racine; en op de planken van de openbare bibliotheek ontdekte de veertienjarige naast Flaubert ook Freud. Harpman zou overigens pas na vele omzwervingen, een huwelijk en een scheiding psychologie gaan studeren.

In 1959 publiceert Harpman haar eerste boek, Brève Arcadie, dat de belangrijke Prix Rossel in de wacht sleept en ‘de nieuwe Princesse de Clèves’ - naar de roman van Madame de la Fayette over de hartstocht van een zeventiende-eeuwse prinses - wordt genoemd. Vlak daarna u verschijnen L'apparition des esprits (1960) en Les bons sauvages (1966).

[p. 28]

Vervolgens zwijgt de schrijfster twintig jaar. In die tijd studeert ze psychologie en werkt ze in psychiatrische inrichtingen. Vanaf 1980 wijdt zij zich aan de kleiniaans geörienteerde psychoanalyse.

In 1987 begint Harpman aan haar tweede literaire carrière met La mémoire trouble. Daarna verschijnt in 1990 Lafille démantelée, een huiveringwekkende roman over een moeder-dochterrelatie, waarin Harpman veel autobiografische gegevens heeft verwerkt. Het boek zindert van de haat die voortkomt uit liefde. Aan het woord is een ikfiguur die een graf in woorden beitelt voor haar gestorven moeder die tijdens haar leven altijd afstandelijk en liefdeloos was. In 1991 verschijnt La plage d'Ostende over de allesverzengende passie van twee mensen (een oudere schilder en zijn minderjarige minnares) die van elkaar worden gescheiden door de verstarde conventieregels van de Brusselse bourgeoisie uit de jaren vijftig. In deze roman wordt een spanningsveld opgeroepen tussen uiterlijk vertoon dat de passie in bedwang houdt en de hartstocht die in de personages woedt. Prachtig is een sleutelscène rondom de bevroren Noordzee, een natuurverschijnsel dat maar een of twee keer per eeuw voorkomt. In 1994 verschijnt Le bonheur dans Ie crime, waaruit blijkt dat Harpman voortgaat op de eenmaal ingeslagen weg: die van een negentiende-eeuwse vertelster die met elegante lichtvoetigheid schrijft over (verboden) liefde, haat en hartstocht.

Ook verwerkt ze inzichten van de psychoanalyse in haar romans - haar personages zijn nooit baas in eigen huis. Harpman thematiseert het freudiaanse idee dat mensen zichzelf maar gedeeltelijk kennen omdat het onbewuste zijn eigen wetten heeft en ieder wezen een onpeilbare afgrond in zich draagt. In Le bonheur dans le crime staat een groot herenhuis centraal dat met zijn geheime kamers moeiteloos als een metafoor voor het innerlijk kan worden geduid. Het innerlijk dat haaks staat op de moraal. Harpman: ‘In de verhalen die ik schrijf, gebeuren over het algemeen dingen die ik zelf niet zou mogen meemaken, want mijn moreel gevoel verbiedt dat. Tijdens het schrijven overschrijd ik mijn morele grenzen. Met mijn pen in de hand hoef ik me niets te ontzeggen; ik doe van alles wat ik in het dagelijkse leven nogal ontoelaatbaar vind. Ik amuseer mezelf. Als ik me tijdens het schrijven niet amuseer, dan weet ik zeker dat de lezer zich helemaal niet zal amuseren.’

[p. 29]

Na Le bonheur dans le crime volgen Moi qui n'ai pas connu les hommes (1995) en het ludieke Orlanda (1996). In haar voorlaatste boek schrijft Harpman over een vrouw die haar hele leven in een kelder opgesloten heeft gezeten met negenendertig andere vrouwen. Harpman: ‘Ze is woedend omdat de vrouwen haar niet willen vertellen wat ze van het leven weten. Ik heb me erg geamuseerd bij het schrijven van dit verhaal over de veertig vrouwen die door bewakers in de gaten worden gehouden. Ze mogen elkaar niet aanraken. Het is gruwelijk, ik lijk wel een sadist. Ik dacht steeds dat ik een verklaring nodig had voor de merkwaardige omstandigheden waarin zij verkeren, maar nadat ik Borges had herlezen, besefte ik dat dat helemaal niet hoefde.’

Haar laatste boek Orlanda, dat in Frankrijk met de Prix Médicis werd bekroond, is - hoe kan het anders - geïnspireerd op de in 1928 gepubliceerde roman Orlando van Virginia Woolf. Het schrijven van deze imaginaire biografie over Vita Sackville-West was volgens Woolf een vakantie. Er wordt wel gezegd dat Orlando de mooiste liefdesbrief in de literatuur is, maar Harpman is het daar niet mee eens. Dat is volgens haar alleen maar één aspect. Harpman: ‘Ik had Orlando verschillende keren gelezen en wat me uitermate boeide, is die metamorfose van man naar vrouw in het boek. Als iemand zo'n rijke en inspirerende roman schrijft, is er meer aan de hand dan de liefde voor Vita. Trouwens ik heb ergens gelezen dat Vita nooit een liefdesverhouding met Virginia heeft gehad, want die was daar veel te breekbaar voor. Vita zou bang zijn geweest om Virginia kapot te maken. In mijn boek geef ik een andere interpretatie van Orlando dan de gangbare. Volgens mij verbeeldt Orlando de innerlijke geschiedenis van Virginia Woolf die op een gegeven moment in haar leven haar sekse moest kiezen. Omdat ze een meisje was, werd ze meisje. Ze vond het jammer dat ze de mannelijke delen van haar persoonlijkheid moest afstoten om zich te voegen naar de normen van vrouwelijkheid die in het Victoriaanse tijdperk golden. Daar gaat Orlando over.’

Orlanda van Harpman is een liefdesgeschiedenis tussen het mannelijke en het vrouwelijke deel van een en dezelfde persoon: de vijfendertigjarige Aline Berger die Moderne Letterkunde doceert aan een Brusselse universiteit. Terwijl ze op de trein wacht op een terras tegenover het Gare du Nord in Parijs en Orlando van Virginia Woolf leest, ziet ze een blonde twintigjarige knaap die op hetzelfde terras zit als zij. Haar mannelijke deel met de naam Orlanda, dat dol is op avon-

[p. 30]

tuur en zich verveelt bij de saaie welopgevoede Aline, besluit het lichaam van de lezende vrouw te verlaten en te gaan verhuizen naar het lichaam van de twintigjarige Lucien Lefrène. Deze Lucien verdwijnt vervolgens uit beeld; de ondernemende, van het leven genietende Orlanda neemt zijn plaats in, maar het lichaam van Lucien blijft intact. Aline en Orlanda leven enige tijd volkomen langs elkaar heen. Orlanda blijkt op heren te vallen en gaat nogal eens op de versiertoer. Hij leert de omgeving en familie van zijn ‘gastheer’ Lucien kennen. Aline heeft eerst niet door dat een deel van haar persoonlijkheid weg is, maar later wordt ze zich bewust van een gemis. Aline en Orlanda ontmoeten elkaar, blijken niet meer zonder elkaar te kunnen en na een reeks verwikkelingen doodt Aline het mannelijke deel van zichzelf. Aan het einde van het verhaal glipt Orlanda als een dief in de nacht terug, en is Aline androgyn geworden. De moord op Lucien Lefrène wordt nooit opgehelderd.

Wilde Harpman over androgynie schrijven? ‘Als psychoanalytici het woord biseksualiteit horen, denken ze niet meteen aan seksuele activiteiten van iemand die zowel relaties heeft met mannen als met vrouwen. Ieder van ons is in zijn hoofd zowel man als vrouw en om goed te functioneren moet iemand het mannelijke en het vrouwelijke op elkaar afstemmen. Daarover heb ik geschreven, over de verbintenis van het mannelijke en het vrouwelijke in één mens.’

Bij Harpman is de metamorfose een reis geworden, een rite de passage van een vrouwelijk lichaam naar een mannelijk. ‘Zielsverhuizing is een van de belangrijkste thema's binnen de science-fiction, mijn geliefde genre. Maar het is ook een literair thema, bijvoorbeeld bij Julien Green in zijn boek Si j'étais vous, waarin een man in het lichaam van andere mannen gaat wonen omdat hij plekken zoekt waar hij zich goed voelt - uiteindelijk overleeft hij het niet. Meestal komt zielsverhuizing in de literatuur neer op het sluiten van een pact met de duivel, en zoals altijd bij dergelijke overeenkomsten loopt het niet goed af. Toen ik het idee voor dit boek uitwerkte, wilde ik de duivel er niet bij hebben; ik zei bij mezelf dat de verhuizing plaats zou vinden via wilskracht, point c'est tout.’

In Orlando van Virginia Woolf kan de androgyne Orlando het kasteel Knole erven, het slot met driehonderdvijfenzestig kamers dat Vita Sackville-West vanwege haar sekse niet mocht erven. Woolfs ver-

[p. 31]

beelding moet Vita's wonde hebben verzacht. Terwijl Orlando vierhonderd jaar de tijd heeft om zijn/haar mannelijke en vrouwelijke eigenschappen in evenwicht te brengen, heeft Aline Berger in Orlanda maar een paar maanden. Harpman gaat het vooral om het feit dat veel vrouwen hun mannelijke eigenschappen niet of nauwelijks kennen. Zij laten veel spannende mogelijkheden voor hun innerlijke leven liggen. Harpman: ‘Aline is een van die saaie vrouwen die hun taken keurig vervullen. Ze zijn goede moeders, goede echtgenoten, goede vriendinnen en in het algemeen offeren ze zich graag voor anderen op. Tegelijk geeft Aline tekenen dat ze niet zo gewoontjes en conventioneel is. Als ze Orlando leest, zoekt ze naar een eigen interpretatie, waarbij ze zich heel anders opstelt dan gebruikelijk is als je literatuur bestudeert. Ze stelt zich op als psychoanalytica.’

De verhuizing van Orlanda naar het lichaam van Lucien Lefrène heeft niet alleen consequenties voor de identiteit van Lucien, maar ook voor die van Aline. Nadat haar mannelijke deel Aline heeft verlaten, heeft ze in eerste instantie niets door, maar na verloop van tijd voelt ze zich verbrokkeld en eenzaam. Wat is identiteit volgens Harpman? ‘Wie van “mij” zegt eigenlijk ik? We bestaan uit een heleboel verschillende stukjes persoonlijkheid die er voor zorgen dat we innerlijke conflicten hebben. We kennen allemaal de spijtgevoelens over dingen die we wel of niet hebben gedaan. Een belangrijk moment in mijn leven als psychoanalytica was toen een patiënt tegen wie ik altijd u zei, mij vertelde: “Wanneer u u tegen mij zegt moet u erbij zeggen tegen welke ik van mij u zich richt!”’