Lust en Gratie. Jaargang 14

[p. 32]

Deze zomer was de Franse schrijfster Michelle Grangaud te gast op het festival Poetry International in Rotterdam. Daar droeg zij voor uit haar boek ‘Jours le jour’ (‘Dagen de dag’). Een gebeuren dat weinig aandacht in de pers kreeg. Ten onrechte, meent Jan H. Mysjkin. Voor Lust & Gratie schreef hij een portret van de schrijfster en maakte hij een vertaling van dit bijzondere werk. Daar ‘Jours le jour’ een kroniek is van een ingebeeld jaar, koos Mysjkin samen met Grangaud eenendertig fragmenten die samen een ingebeelde maand vormen.

Michelle Grangaud, foto Jan H. Mysjkin

[p. 33]

Jan H. Mysjkin
Handelingen uit het anonieme bestaan
Over Michelle Grangaud

‘Je kunt van gedachte veranderen door de woorden van een gedicht te herschikken, zoals je van woord kunt veranderen door de letters te herschikken.’ Michelle Grangaud - op 11 oktober 1941 geboren te Algiers, hoofdstad van de toen nog Franse kolonie Algerije - doet beide. Ze doet zelfs meer: haar eerste bundels bestaan uitsluitend uit anagramgedichten waarin alle verzen ontstaan uit het herschikken van de letters van een gegeven woordgroep.

In haar debuut Memento-fragments (1987) is de initiële woordgroep, die als titel van het gedicht dienst doet, op een paar uitzonderingen na een citaat uit of de titel van een boek, film of muziekstuk. Zo neemt zij bijvoorbeeld de titel A la recherche du temps perdu en laat de letters dansen. De negen anagrammatische verzen die daarvan het resultaat zijn, roepen betekenissen op waar Marcel Proust, ondanks zijn duizenden bladzijden proza, niet aan toe kwam. De auteur die door Grangaud het meest wordt aangehaald, is niet toevallig Unica Zürn, de obsessionele ontwerpster van anagrammen, die haar langzaam voortgaande realiteitsverlies probeerde te keren door het creëren van een wereld die uitsluitend bestond uit taal. In tegenstelling tot Unica Zürn lijkt de ‘spontane dwang’ waarmee Grangaud in het alledaagse leven altijd en overal anagrammen vindt, veeleer een bewust verzet tegen de opdringerigheid van allerhande zinsneden waarmee stadsbewoners voortdurend worden geconfronteerd. Door het kiezen van min of meer bekende citaten en titels wil zij de vastgeroeste betekenissen openbreken door de logica van woordspelingen - de woordspeling als welkome hersenspoeling.

In haar tweede bundel anagrammen ging Grangaud nog een stapje verder: het basismateriaal van Stations (1990) bestaat enkel en alleen

[p. 34]

uit de namen van alle Parijse metrostations. Aangezien het anagram als virtuoos creatief procédé groot aanzien geniet binnen de in 1960 opgerichte Ouvroir de Littérature Potentielle (Oulipo) - met Raymond Queneau, Georges Perec, Harry Mathews en Jacques Roubaud als meest sprankelende geesten - lag het in de lijn der verwachting dat Michelle Grangaud tot lid ervan verkozen zou worden. In mijn oren klinkt Grangauds Memento (‘Herinner je’) dan ook als een echo van het Je me souviens (‘Ik herinner me’) van Perec. Haar proefstuk binnen heette Oulipo, hoe kan het ook anders, Formes de l'anagramme (1995, ‘Vormen van het anagram’), waarin elk anagram-gedicht verwijst naar de titel van het werk van een medelid.

Haar eerste niet-anagrammatische bundel Geste (1991) krijgt de ondertitel ‘Narrations’ (‘Handelingen’) mee, een verrassend etiket, aangezien het boek van begin tot eind bestaat uit terzinen met een strikte metrische regelmaat. Bovendien gaat het niet om een geeste die de legendarische heldendaden van historische figuren vertelt, maar om het noteren van meestal onopgemerkt gebleven ‘handelingen’ uit het anonieme bestaan. ‘Ik loer op fragmenten van het leven,’ verklaart Michelle Grangaud. ‘Gewoonlijk schrijf ik dit soort dingen als handelingen op. Ik heb ze eerst in proza opgeschreven. Er waren er meer dan tweeduizend. Toen ik ze tot een boek probeerde te verwerken, wilde dat niet lukken. En onverwachts heeft zich een ritme opgedrongen: vijf lettergrepen, vijf lettergrepen, elf lettergrepen. In die tijd vertaalde ik Sappho die een verwant versritme gebruikt, dus misschien heb ik het van haar.’ Het is een buitengewoon vruchtbaar ritme gebleken aangezien Geste uit niet minder dan duizend van dergelijke blokjes bestaat waarin Grangaud zowel de handelingen, de situaties als de relaties van mensen onderling in haar blikveld betrekt.

Met terugwerkende kracht werpt Geste een nieuw licht op de anagramgedichten van Grangaud. Doordat een anagrammatisch vers per definitie alle aandacht op de letters van de gegeven woordgroep legt, zou men kunnen vrezen dat deze activiteit noodzakelijk gepaard gaat met intellectueel solipsisme. Geste en ook haar volgende boek Jours le jour (1994, ‘Dagen de dag’) - een ‘kroniek’ van driehonderd-vijfenzestig paragrafen die samen een imaginair jaar vormen - laten evenwel een auteur zien die haarscherp het ‘onbeduidenste’ doen en

[p. 35]

laten uit de werkelijkheid weet te vatten. De formele regels lijken een manier te zijn om aan de conventionele wijze van noteren te ontsnappen. Voor Grangaud is de vorm geen vlucht uit het alledaagse leven, maar juist een instrument voor een scherpere, meer geconcentreerde vorm van waarneming in woorden.