Lust en Gratie. Jaargang 13

[p. 95]

Dana Linssen
‘Ik heb al een jurk’
Opkomst en neergang van de damesdetective

Gedurende de jaren dat de feministische thriller in de mode was geweest, had Andrea's ster intenser gestraald dan die van alle anderen Helaas, elk fenomeen wordt meestal al gauw een oud fenomeen en is dus helemaal geen fenomeen meer. Het was bij Andrea eigenlijk nooit opgekomen dat de feministische speurder eigenlijk een soort modegril was en dat modegrillen in een consumptiemaatschappij slechts een kort leven beschoren zijn |...]. De feministische speurder werd in de boekwinkels verdrongen door het nieuwe genre op de bestsellerlijsten: vrouwelijke erotiek.
Barbara Wilson, De ontvreemde dichteres

Het getuigt van een flinke dosis zelfspot dat Barbara Wilson, bedenkster van maar liefst twee van die feministische speurders (Pam Nilsen en Cassandra Reilly) haar eigen métier zo onomwonden weet te relativeren. ‘Inderdaad’, zal de gemakzuchtige recensent aan bovenstaand citaat kunnen toevoegen, waarna zij zich weer vol overgave op de volgende waan van de dag kan storten. Maar was de explosieve groei van het aantal vrouwelijke schrijfsters dat halverwege de jaren tachtig over vrouwelijke privé-detectives begon te schrijven alleen maar te danken aan de hongerige consumptiemaatschappij, of was er meer aan de hand?

Traditioneel wordt het beeld van de privé-detective gekleurd door de monochrome tinten van de film noir. Gehuld in een grauwe regenjas dwaalt hij door het nachtelijke duister. Zijn lange gestalte werpt zware slagschaduwen op het natte asfalt. Hij is de moderne variant op het aloude archetype van de dolende ridder, de outsider, de man-met-een-missie. Zijn dieet bestaat uit muffe sigaretten en straffe whisky. Hij is een cynicus die zich boven de wet en buiten de maatschappij plaatst, wat hem een voortdurend gespannen relatie met de officiële vertegenwoordigers van het recht oplevert. Zijn huis is verlaten en er is nergens een vrouw die op hem wacht. De enige meisjes die zijn pad kruisen zijn damsels in distress of femmes fatales.

[p. 96]

Op weg naar de deur bleef ik even voor de spiegel staan om mijn uiterlijk te controleren. Volgens mij zag ik er prima uit. Jeans, coltrui, geen vuil op mijn gezicht, niks groens tussen mijn tanden. Ik gebruik geen make-up, dus ik hoef me nooit zorgen te maken over uitgelopen mascara en dat soort dingen. Ik knipte mijn haar altijd zelf, maar de laatste tijd had ik het laten uitgroeien, dus nu hing het tot op mijn schouders, en het was maar een klein beetje ongelijk. Gelukkig hoefde ik alleen mijn hoofd maar een beetje schuin te houden en dan zag je er niets meer van.
Sue Grafton, A van Alibi

Maar opeens waren daar de opstandige zusjes, de eigenwijze nichtjes en de brutale buurmeisjes van Philip Marlowe en Mike Hammer. Ze waren slechts heel in de verte verwant aan Miss Marple, Miss Silver en die andere oude vrijsters die in de jaren dertig en veertig gewapend met breiwerkjes, foto's van hun petekinderen en een natuurlijk talent voor babbelen en roddelen mysteries en moorden wisten op te lossen. En ze waren veel voortvarender dan de vrouwen waar Ruth Rendell en P.D James over schreven. Bovendien waren ze er niet alleen opeens, maar ze waren er ook allemaal tegelijk. Ze hadden een wapenvergunning op zak en waren van niemand afhankelijk. Ze spraken in cynische one-liners en van hun wisecracks zou zelfs Sam Spade nog gaan blozen.

Sue Grafton zette met A van Alibi - haar eerste Kinsey Millhone-avontuur, gebaseerd op de manier waarop zij haar ex-echtgenoot om zeep had willen helpen - de toon voor een hele reeks hard-boiled detective-dames die vanaf het begin van de jaren tachtig hun weg naar de lezers wisten te vinden. In korte tijd werd het genre verrijkt met misdaadverhalen van onder meer Sara Paretsky, Marcia Muller, Liza Cody en Patricia Cornwell. Net zoals de hoofdpersonen van Raymond Chandler, Mickey Spillane en Dashiell Hammett beleefden hun heldinnen avontuur na avontuur in flodderige pockets met schreeuwerige omslagen.

Het grote verschil was echter dat deze serials gepubliceerd werden door gerenommeerde feministische uitgeverijen als The Women's Press en Virago Press, die er met die paperback-edities toe bijdroegen dat deze schrijfsters een breed publiek konden bereiken. (Marcia Muller bijvoorbeeld, die al in 1977 haar eerste Sharon McCone-verhaal publiceerde en daarmee de eigenlijke moeder van de moderne vrouwelijke speurneus genoemd kan worden, had het grote publiek niet eerder bereikt omdat

[p. 97]

haar boeken alleen maar in dure hardcover-edities waren verschenen.)

Aanvankelijk publiceerden de feministische uitgeverijen voornamelijk herdrukken van tijdgenoten van Agatha Christie. Het zichtbaar maken van een traditie van vrouwelijke auteurs was hun voornaamste doel. Maar toen halverwege de jaren tachtig een keuze voor de politieke of de persoonlijke strijd in het feminisme onvermijdelijk leek te worden, bleken de detectiveverhalen politieke issues op een effectieve manier aan de vrouw te kunnen brengen.

Gesteund door de feministische uitgeverijen en meedeinend op de tweede feministische golf groeide de populariteit van de detectiveschrijfsters en hun heldinnen enorm. Het overgrote deel van de lezers van misdaadverhalen bestond altijd al uit vrouwen en door het beschikbaar komen van boeken met vrouwelijke hoofdpersonen konden zij zich voor het eerst met hun helden identificeren.

Ik besloot mijn marineblauwe mantelpakje aan te trekken om er volwassen en respectabel uit te zien. Het bestond uit een driekwart jasje met twee rijen knopen en een rok met twee plooien. Daarbij een gebreid zijden topje dat licht goudkleurig was, bijna de kleur van mijn huid, en een lange sjaal met vrolijke rode en marineblauwe kleuren die afgewerkt was met dezelfde kleur goud. Perfect. Ik zette mijn ooghoeken lichtjes aan met een blauw oogpotlood om hun grijze kleur blauwer te maken en voegde een beetje rouge en lippenstift toe om het rood van de sjaal beter uit te laten komen. Rode leren pumps met een open neus, van Italiaanse makelij.
Sara Paretsky, Dodelijke opdracht

Het uniform dat beschreven wordt in bovenstaand citaat is precies het uniform van de zelfverzekerde carrièrevrouw: subtiel en niet te uitdagend. De damesbladen zouden ervoor kunnen adverteren. Geen enkele selfmade zakenvrouw zou er echter over peinzen om op haar peperdure pumps door het havengebied van Chicago te gaan banjeren om een corrupte grootindustrieel te ontmaskeren. Paretsky ironiseert hier het beeld van de goedgeklede succesvolle werkende vrouw, want hoeveel soepel vallende wollen jurken Vic Warsawski ook aantrekt, ze zullen haar nooit in haar impulsiviteit belemmeren.

In plaats van een soort Philip Marlowe's in travestie te schrijven, smokkelden schrijfsters als Paretsky ook allerlei taboe-onderwerpen zoals over-

[p. 98]

tollige pondjes op de verkeerde plaatsen, behaarde benen en aangebrande ovenschotels het genre binnen. En de traditionele animositeit tussen privé-detectives en politieagenten kreeg een extra lading doordat de wetsdienaars zich niet alleen ergeren aan de bemoeizucht en betweterigheid van een private eye, maar zich ook van tijd tot tijd op hun plaats gezet zien door een vrouw.

Toch maken de detectiveschrijfsters zich er niet met een paar handig gecombineerde clichés vanaf. Detectives Sharon McCone, V.I Warsawski en ook Linda Barnes' hoofdpersoon Irene Kelly hebben tijdens enkele van hun avonturen een verhouding met een politieman. Patricia Cornwell maakte het nog gecompliceerder - of moet ik zeggen: genuanceerder? - door Kay Scarpetta een affaire te laten krijgen met een getrouwde FBI-agent en vaderlijk te laten betuttelen door een politieagent die stiekem een zwak voor haar heeft.

De liefde is overigens niet het sterkste punt van de dames. Ze worden weleens verliefd of voelen zich seksueel aangetrokken tot een man, maar het zijn niet hun meest handige gevoelens. Ze twijfelen, hebben last van hun bonzende hart, zien hun verstand vertroebeld door een colgate-smile en komen op het moment suprême onaangenaam hard op het tapijt terecht.

Hoor es, ik moet m'n was nog doen. Ik ben in geen week aan boodschappen doen toegekomen. Ik heb een berg post door te nemen, en ik moet nodig stofzuigen. Ik heb sinds ik je de vorige keer sprak niet eens mijn benen geschoren,

moppert Kinsey Millhone in A van Alibi tegen een man bij wie ‘al haar alarmbellen gaan rinkelen’, en die haar desondanks op klassiek mannelijke wijze weet te overrompelen. Marcia Muller beschouwde het zelfs als een uitdaging om Sharon McCone een reeks ongelukkige verhoudingen mee te geven. Schrijven over de ideale romance komt haar buitengewoon saai voor. Dat geldt ook voor andere schrijfsters van het genre en de hard-boiled vrouwelijke misdaadverhalen lopen daarom nooit het risico te ontaarden in damesromans in vermomming.

Het genre werd eerder het speelterrein bij uitstek om vragen omtrent sekse, identiteit en macht te onderzoeken. En aangezien de structuur van het detectiveverhaal zich bijzonder goed leent om allerlei politieke issues aan de kaak te stellen, ontstonden er midden jaren tachtig ook weer aller-

[p. 99]

lei sub-genres zoals de zwarte en de lesbische detective.

Dat deze ontwikkelingen ook consequenties hadden voor de plot was haast onvermijdelijk. De vraag wíe het gedaan heeft maakte langzamerhand plaats voor de hoe- en later voor de waarom-vraag. Of deze psychologisering van het misdaadverhaal alléén aan de toenemende invloed van vrouwen binnen het genre te wijten is, is evenwel de vraag. In een in de jaren tachtig populaire crimi als Derrick zie je ook al dat de dader aan het begin van de aflevering al bekend is.

Sally R. Munt noemt in haar studie Murder By The Book. Feminism And The Crime Novel het merendeel van de vrouwelijke misdaadverhalen parodieën op een door strikte conventies bepaald genre. Maar het is nog maar zeer de vraag of de introductie van een vrouwelijke hoofdpersoon als parodie opgevat moet worden. Zoals gezegd zijn de vrouwelijke privé-detectives meer dan een soort Philip Marlowe's in travestie. Als er al van parodieën gesproken kan worden, dan parodiëren deze boeken vooral de diepgewortelde onuitgesproken maatschappelijke opvattingen over hoe vrouwen zich dienen te gedragen. Het genre zelf nemen ze uiterst serieus, en niet alleen wat betreft verhaaltechnische eisen als de opbouw van een goede plot. Ze laten ook zien dat bijvoorbeeld het stereotype beeld van de lone rider heel goed voor vrouwen kan gelden. En juist omdat vrouwen zich om een of andere duistere reden niet horen te gedragen als cynische en eigengereide bloedhonden, zijn deze boeken zo leuk om te lezen.

Hoe vaak ik ook wakker word met een kater, de volgende keer dat ik ruim een deciliter whisky achteroversla, denk ik er niet meer aan. Donderdagochtend werd ik om half zes wakker met een droge mond en een bonkend hoofd en hart. Ik bekeek mezelf walgend in de spiegel van de badkamer.
Sara Paretsky, Dodelijke opdracht

Voor wie zich niet met de elegante V.I. Warsawski wil vereenzelvigen is de Californische privé-detective Kinsey Millhone een goed alternatief. Weliswaar kan Warsawski er ook wel eens op betrapt worden een broodje falafel als ontbijt te nuttigen, maar Millhone lijkt te leven op een eenzijdig dieet van blikjes diet coke en voorverpakte sandwiches. Als ze iemand uitnodigt om met haar te gaan eten, gaat haar fantasie meestal niet verder dan een cheeseburger. Ze hóudt natuurlijk wel van lekker eten, maar alleen als iemand anders het klaarmaakt. Schuldbewust jogt ze elke morgen

[p. 100]

een paar rondjes, hoewel ze toch geen kokerrokjes heeft om uit te barsten. Ze heeft welgeteld één jurk en die heeft ze al zes jaar.

‘Aankopen?’ zei ik niet begrijpend.
‘Voorde bruiloft. Een jurk.’
‘Oooh. Voorde bruiloft. Ik heb al een jurk.’
‘Gelul. Je hebt maar één jurk en dat is een zwarte. Je gaat naar een bruiloft, niet naar een begrafenis [...] Trouwens, je hebt die verdomde jurk al vijf jaar.’
‘Zes.’
‘En de laatste keer dat je hem droeg, zei je dat hij nog steeds stonk als een riool.’
‘Ik heb hem gewassen.’
Sue Grafton, De H van hartstocht

Millhone is niet alleen heel wat minder damesachtig dan haar collega uit Chicago, ze is ook heel wat minder perfectionistisch. Het maken van fouten en het vol overtuiging volgen van verkeerde sporen lijken net zo bij haar avonturen te horen als de voortdurende cynische monologue intérieur waarin zij haar beroepskeuze overweegt.

Millhone en Warsawski mogen dan wel tegenpolen zijn, ze zijn tegenpolen van elkáar en ze bevinden zich niet als tomboy en bevallige dame aan de tegenovergestelde zijden van het vrouwelijke spectrum. Hoezeer detective-verhalen ook voortgestuwd worden door clichés en conventies, de schrijfsters die zich vanaf de jaren tachtig in het hard-boiled genre bekwamen, slagen erin om van hun vrouwelijke p.i. 's herkenbare vrouwen te maken. Niet alleen voorzagen zij de tweede feministische golf daarmee van role models die een breed publiek konden bereiken, ze vernieuwden ook het genre door te spelen met clichés en conventies die zij zowel aan de traditionele detectiveroman als aan maatschappelijke opvattingen over mannen en vrouwen ontleenden.

Nadat eindjaren tachtig defemale crime fiction een handzaam vehikel was geworden om feministische issues in te verpakken, begon dat proces in de jaren negentig langzamerhand tot stilstand te komen. Natuurlijk hebben Kinsey Millhone, V.I. Warsawski en al die andere hard-boiled dames inmiddels zelf talloze achternichtjes gekregen, maar die hebben òf alleen hun vrijgevochtenheid overgenomen, òf alleen de interesse in feministi-

[p. 101]

sche vraagstukken. Marie Higgings Clark bijvoorbeeld is inmiddels een van degrand old ladiesvan de Amerikaanse misdaadliteratuur. Haar boeken gaan over plastische chirurgie, ongezonde obsessies van vaders voor hun dochters en vrouwen die hun toevlucht nemen tot allerlei moderne voortplantingstechnieken, een aantal van de feministische thema's van de jaren negentig dus. Maar deze politieke correctheid is niet meer dan een vernisje: haar vrouwelijke hoofdpersonen dromen nog steeds van de spreekwoordelijke prinsen en vertonen het hele canon aan ongeëmancipeerd gedrag. Kat Colorado van Karen Kijewski daarentegen is een toffe meid die gewoon lekker misdaden wil oplossen. Het is overigens veelzeggend dat toen onlangs een van haar avonturen verfilmd werd, de Hollywood-bonzen het (nog steeds) nodig vonden om dit personage in twee hoofdpersonen op te splitsen: een voor de ‘vrouwelijke’ eigenschappen en een voor de onbesuisde. Patricia Cornwell, die met Kay Scarpetta misschien wel een van de meest genuanceerde vrouwelijke speurneuzen van begin jaren negentig creëerde, ging in haar laatste boek Doodsoorzaak echt over the top. De patholoog-anatome begon alle trekjes van een steriele supervrouw te vertonen. Maar hoewel de functie van deze boeken voor het feminisme dus een beetje uitgespeeld begint te raken, blijven het over het algemeen spannende verhalen met een goed geconstrueerde plot. Zo spannend dat je je als lezer regelmatig betrapt op de vraag hoe zo'n vrouw het nou in haar eentje op kan nemen tegen een bende meedogenloze schurken. En daar staje dan, oog in oog met je laatste vooroordeel.