Lust en Gratie. Jaargang 13

[p. 89]

Ernst & Mijmering

[p. 91]

Ingrid Paulis
Verleidingen van het alledaagse leven
‘Verführungen’ van Mariene Streeruwitz

De Oostenrijkse schrijfster Mariene Streeruwitz (1950) heeft haar romandebuut Verführungen de ondertitel Aflevering 3; Vrouwenjaren meegegeven - alsof het gaat om een nieuwe aflevering uit een serie: na de kinderjaren nu het volwassen leven. We vallen midden in het verhaal, waaraan al delen zijn voorafgegaan en waarop nog delen zullen volgen. Er is met alleen een open einde maar ook een open begin. Slechts één episode wordt voorgelegd, een episode uit het leven van een volwassen vrouw. Verführungen is dan ook een roman zonder grote gebaren. Het einde van de grote verhalen, het thema in de postmoderne literatuur, lijkt ook in dit werk centraal te staan: hèt leven - hoe kan dat getoond worden, wat kan daarover gezegd worden als er geen maatstaf bestaat voor geluk of ware liefde? Niet voor niets hebben we de eerste ‘afleveringen’ uit de serie van Streeruwitz gemist.

In Verführungen worden de alledaagse en banale gebeurtenissen beschreven uit het leven van een alleenstaande, dertigjarige moeder, gebeurtenissen die terloops worden verweven met gedachten en gevoelens. Het verhaal kun je zodanig samenvatten dat het een cliché wordt: typisch vrouwelijke vrouw, passief, afhankelijk, met geringe eigenwaarde, krijgt eindelijk zelfbewustzijn en ontmaskert alle mannen als egoïstische potentaten. Toch kan Streeruwitz, al mag dat voor sommige van haar toneelstukken wel gelden, hier niet beschuldigd worden van een feministische pamflettoon. In tegenstelling tot haar buitenissige toneelwerk, waar gewelddadige jongeren vrouwen doodslaan en ex-nazi's rondrijden in kinderwagens, is de wereld die Streeruwitz in Verführungen neerzet volstrekt realistisch. Ook worden er geen verwijten uitgedeeld of schuldigen aangewezen: iedereen worstelt met zijn leven.

Belangrijker is echter dat Streeruwitz - alhoewel alles consequent vanuit het perspectief van de vrouw gezien wordt - haar verhaal op een zodanige manier vertelt dat de lezer nooit het gevoel krijgt in een even uitzichtloze treurnis, chaos en wanhoop te zijn opgesloten als die waarin de vrouw verkeert. Voortdurend worden zinnen afgebroken waar ze verder hadden kunnen gaan, en worden waarnemingen, handelingen, gevoelens uit el-

[p. 92]

kaar gehaald alsof elk aspect recht heeft op een afzonderlijke zin. Toch struikel je als lezer niet over dit in mootjes hakken van de tekst; in de voortdurende afwisseling van korte hoofdzinnen en elliptische brokken ontstaat een vloeiend staccato.

Deze manier van vertellen kenmerkt niet alleen het niveau van de zinsopbouw maar ook de inhoud. Zonder commentaar of psychologische interpretatie wordt aan elke gebeurtenis afzonderlijk even veel belang gehecht, of het nu om diep verdriet gaat of om terugkerende alledaagse handelingen als boodschappen doen, koken en ijsjes eten. Streeruwitz' stijl lijkt in zekere zin op die van een gedragsprotocol. Haar proza is in het geheel niet beeldrijk, registreert objectief en met zo weinig mogelijk woorden. Welke reflecties zouden er niet aan het verdriet van de vrouw te koppelen zijn, hoe uitgebreid zou je dat niet kunnen schilderen - Streeruwitz doet het niet. Zo vat ze het verdriet van de vrouw aan het einde van het verhaal slechts samen als ‘pijn in het midden van haar lichaam en in de borst’.

Met deze nuchtere, registrerende toon heeft Mariene Streeruwitz in de roman iets tot stand gebracht wat verder gaat dan het louter beschrijvende. In een interview heeft ze ooit haar voorkeur voor de theatervorm uitgesproken. Volgens haar kan alleen in deze kunstvorm een nieuw collectief ‘Nu’ ontstaan waardoor inzichten worden overgedragen die de beschrijving van de werkelijkheid overstijgen. Toch is dat Streeruwitz ook in Verführungen gelukt. De vertelwijze becommentarieert zichzelf en biedt inzichten die verder gaan dan de realistische beschrijving. Doordat alles even belangrijk is, weigert het verhaal een hiërarchie aan te brengen, een voor- of achtergrond te bieden, verklaringen te geven. Er heerst een interpretatieverbod. Op een zeker moment bedenkt de vrouw dat er een psychologische theorie moet bestaan die het feit verklaart dat zij een echtgenoot heeft gekozen die ze als een god en vader wilde zien. Maar, luidt haar volgende gedachte, een dergelijke verklaring kan haar niet helpen, haar teleurstelling wordt er niet minder om. Zo toont Streeruwitz het gevaar dat aan het geven van verklaringen kleeft. Je kunt er gevoelens mee wegredeneren, ze hun bestaansrecht ontzeggen. Maar pijn blijft pijn, en daar mag niets op afgedongen worden.

In Verführungen staat een passage die een uitzondering vormt op de rest van het verhaal omdat het een kleine theoretische verhandeling over literatuur bevat, dat exemplarisch is voor de literatuur waartegen Streeruwitz' roman zich keert. Vroeger was de vrouw als germaniste geïnteresseerd in literaire interpretaties en biografische motieven. Nu zet ze vraagtekens bij dit soort

[p. 93]

verklaringen en uit nieuwsgierigheid bezoekt ze nog eens een literatuurcollege. Het onderwerp van het college is Thomas Bernhard, wiens werk met zijn talloze solipsistische helden, gekweld en mislukt, de vrouw altijd al tegen de borst stuitte. Zijn werk ervoer ze als een soort persoonlijke aanval, als een straf voor een daad die ze nog moest begaan. De reden voor haar afwijzing wordt haar tijdens het college duidelijk. Bernhard wordt er gepresenteerd als een schrijver die een dermate hoog platoons ideaal nastreefde dat alles bij voorbaat gedoemd is niet aan die norm te kunnen voldoen. Zijn literaire wereld is een gruwelwereld, en vooral de vrouwen - of op zijn minst het ‘vrouwelijk principe’ - worden tot hoofdschuldigen van het falen gemaakt. Bernhard brengt zijn lezers in vervoering (het is hier dat Streeruwitz voor het eerst en het laatst het titelwoord Verführungen, d.w.z. ‘verleidingen’ gebruikt) met ideaalbeelden die hemzelf een bijzondere glans verlenen maar hen de hel en de verdoemenis inleiden. Dit blijkt vooral uit de gretigheid waarmee een van de vrouwelijke studenten Bernard aanbidt, ze denkt nog iets af te kunnen dingen op zijn hoge normen, maar ontdekt dat wie eenmaal idealiseert, verloren is.

In tegenstelling tot de literatuur zoals Thomas Bernhard die in haar ogen produceert, biedt Streeruwitz een boek dat opzettelijk niet wil verleiden. Althans, niet wil verleiden tot een groot verhaal, tot een vals ideaal. De lezer wordt niet met een last opgezadeld, het boek kent een menselijke, alledaagse maat. Het perspectief van de vrouw verleidt de lezer tot een nuchtere en milde blik. In het ritme van de vertelling wordt een bijna troostend relativisme voelbaar. Na de zelfmoord van haar vriendin, net voor het slot van het verhaal staat er: ‘Schreeuwen. Ze had wel kunnen schreeuwen. Maar de kinderen. Tussen het slikken. Als ze weer lucht kon krijgen, stond ze stil. Of leunde tegen een muur. Dat dat het leven moest zijn. En ze wist tegelijkertijd, dat ze er nog redelijk ongeschonden van af kwam. Dat het afgrijzen te vergroten was.’ Haar pijn wordt niet weggeredeneerd, die is er gewoon, als iets waaraan ze het hoofd moet bieden. De kinderen zijn misschien een belemmering voor ongebreideld verdriet, misschien een rem in de rit naar de afgrond. Wie weet. Het leven had mooier kunnen zijn. Maar ook slechter, het is wat het is.

Het verhaal kent zoals gezegd een open einde. ‘In het komende jaar zou alles beter worden’, luidt de slotzin van de vrouw die plannen maakt en eindelijk het idee heeft iets te doen wat het beste voor haar is. Mag dit op het eerste gezicht een goede afloop lijken, gezien het hele verhaal kan er slechts sprake zijn van hoop. Hoop, maar geen catharsis, geen garanties voor succes. De loop van de gebeurtenissen zal het uitwijzen. De auteur is niet in de positie om het te kunnen voorzien.