Lust en Gratie. Jaargang 13

[p. 50]

Menchu Gutiérrez

[p. 51]

M. van der Zee
Terugtellen: sporen naar het gat
Lezersnotitie bij ‘Studiereis’ van Menchu Gutiérrez

Vermoedelijk zouden de filosofen José Ortega y Gasset en Michel Foucault, als ze nog in leven waren, verrukt zijn geweest van de laatste roman van de Spaanse schrijfster Menchu Gutiérrez (1957), Studiereis (Viaje de estudios, Siruela, Madrid,1995). Ik stel me zo voor dat Ortega y Gasset weg zou zijn geweest van de vorm, van de creatie van een geheel eigen literaire ruimte, terwijl Foucault zich vooral zou hebben laten verleiden door de inhoud, door het uitgeholde en uithollende spreken - subjectloos en anoniem - over het innige paar weten en macht.

Studiereis is de tweede roman van Gutiérrez die eerder Basenji (1994) publiceerde en een drietal dichtbundels, waarvan de laatste, De witte beet, in 1989 de Premio de Poesía Ricardo Molina kreeg. Met haar romanteksten sluit Gutiérrez aan bij een traditie van experimenteel proza die - met ruggesteun van de Don Quijote en het proza van de modernistische avant-garde uit de jaren twintig, de ‘novecentistas’ - in Spanje na de Tweede Wereldoorlog een flink aantal schrijvers van formaat heeft opgeleverd zoals Juan Benet, Juan Goytisolo en Francisco Umbral. Wat deze auteurs, bij al hun verschillen, gemeenschappelijk hebben, is dat ze nooit in de lijn van de pure antiroman hebben gewerkt: ze zijn altijd paradoxale vertellers geweest en gebleven. Hun teksten kenmerken zich door een schrijfwijze die het vertellen grondig ondervraagt en ondergraaft zonder het de definitieve doodsteek toe te brengen.

Dit voortdurend uitstellen van de executie van de roman levert in het proza van Gutiérrez een door en door tegenstrijdige harmonie op, een samengaan van vertellen en niet-vertellen, een fragmentarisch geheel dat zich diep in de roman nestelt, op hem teert, hem tegelijkertijd ongedaan maakt en voortzet. Haar romans kunnen daarom het beste als ‘antiroman-roman’ betiteld worden, zoals in Rayuela van Julio Cortázar gebeurt. Deze uithollende beweging komt ook in de stijl van Gutiérrez naar voren; de taal fungeert bij haar niet als expressievorm maar als verschijningsvorm: ze haalt als een archeoloog de sporen, de verspreide resten, onder het zand vandaan. Haar taal is ontdaan van de pretentie te kunnen representeren,

[p. 52]

staat los, geeft in zichzelf vorm aan een discontinuïteit, een afwezigheid. Of, zoals de Braziliaanse schrijfster Lygia Fagundes Telles in een interview treffend heeft opgemerkt: ‘Wezenlijk voor de schrijver is om te verdwijnen, om in de vorm op te lossen. De schrijver is niets anders dan een vluchtige stof die geen sekse, hart, land of volk heeft. De schrijver is een chemische stof!’

De discontinuïteit springt elke lezer van Studiereis onmiddellijk in het oog. Het is een korte roman, bestaande uit korte hoofdstukken, die op hun beurt bestaan uit korte alinea's. Deze brokstukken vormen de bouwstenen van een in (pseudo-)wetenschappelijke en geserreerde trant geschreven verslag van een door een universiteit georganiseerde studiereis die een groep wezen onderneemt. De wezen trekken onder leiding van een docent en een biechtvader, per trein en op ski's, soms begeleid door honden, door een voormalig proefgebied en wingewest dat overdekt is met een dikke laag smerige sneeuw. In deze zone worden tochten ondernomen naar groeven, kraters en gaten. Men logeert in kloosters die aan de universiteit gelieerd zijn en waar raadselachtige zwarte cirkels het middelpunt vormen van een religieus ritueel met zingende monniken. Dat het een merkwaardige studiereis betreft, maakt de verteller - een deelnemer aan de reis - al in het begin van zijn verslag duidelijk: ‘Ze zullen ons gaan leren te verdwijnen.’

Behalve uit een verslag van de reis bestaat het verhaal van de verteller uit herinneringen aan de tijd die in weeshuizen en op de universiteit werd doorgebracht. Het belangrijkste personage is echter niet de verteller, maar degene die wordt aangeduid als X, een briljante medewees en -student die, al schrijvende, voortdurend bewust op de rand van de waanzin balanceert, op de grens van zwart en wit. Het verslag is grotendeels een portret van hem en van zijn, tegenstrijdige, streven terug te tellen, van zijn evenzeer hulpeloze als doortastende optreden: proefondervindelijk trekt hij een spoor waarlangs hij, of hij wil of niet, onherroepelijk zal gaan verdwijnen in de nul van het ultieme gat.

Ten slotte, terugkomend op de mogelijk enthousiaste lectuur van Ortega y Gasset en Foucault van Studiereis: er is één woord dat om de haverklap in deze roman opduikt, een soort sleutelwoord, dat deze tekst concreet met de perspectieven van beide filosofen kan verbinden. Dat woord is ‘lijken’. Bijna niets in deze roman ‘is’, praktisch alles ‘lijkt’. Ortega y Gasset nu, schreef in zijn essay Ideeën over de roman (1925) dat de roman de kunst van de beperking is. De roman opent een virtuele werkelijkheid: hij brengt de

[p. 53]

lezer met talige middelen in een afgesloten wereld die aan eigen wetten beantwoordt. De roman heeft het karakter van een kunstmatige droom en wordt gekenmerkt door een absolute ethische en esthetische autonomie. Hem als waarheid direct over de werkelijkheid willen laten spreken, is volgens Ortega y Gasset onmogelijk, een goed gebruik van het genre laat dit niet toe.

Foucault stelde in een essay over Pierre Klossowski, Het proza van Acteon (1964), dat deze met zijn werk aanknoopt bij een Griekse godsdienstige voorstellingswijze: die van het simulacrum. Het simulacrum is een uiting van niet-dialectisch, metaforisch denken: het maakt verschil èn stelt gelijk. Binnen een simulacrum fungeert het teken als een schijnvertoning, het roept drogbeelden in leven die steeds naar elkaar verwijzen en in elkaar kunnen overgaan. Voor de roman betekent dit een schrijven waarin niets vaststaat omdat het externe fundament ervoor ontbreekt: behalve dat er een proces van voortdurende verglijding en metamorfose mee wordt ontketend, houdt het de taal zelf in een eindeloos spiegelende greep gevangen, het richt de roman naar binnen.

Deze twee perspectieven die bij Menchu Gutiérrez convergeren in het symptomatische woord ‘lijken’ maken het mogelijk om haar manier van schrijven een vorm van simulatie te noemen. De roman verschijnt in Studiereis als taalsimulator. De hele reis en het gebied waardoor gereisd wordt, blijven binnen de taal, zijn een verbeelding van een voortdurende circulatie, een herhalende beweging door het territorium van de taal of - breder - door het rijk van de tekens. De wetenschap van de wezen betekent een subversie van de positivistische benadering van de werkelijkheid. De wezen doen hun kennis uitsluitend op in de droomwereld van taal- en tekenkringen, zonder ooit een eindpunt of identiteit te bereiken: ‘De ene zwarte cirkel na de andere ontwikkelt zich samen met ons.’ Ze studeren dus, om met Novalis te spreken, ‘logologie’: woord- en schijn- kunde (‘logos’ betekende oorspronkelijk zowel woord als schijn). Ze ontdekken dat er buiten de kringen van de logos niets gevonden kan worden: het idee van macht óver het werkelijke vervalt, de werkelijkheid wèrkt en valt niet vast te stellen. Uiteindelijk opent zich voor de wezen juist binnen de kringen van de logos een vreemd, paradoxaal teken. Dit teken-dat- geen-teken-is is het - betekenisloze - gat, een doorgang waarin de kracht van het werkelijke in al zijn intensiteit verschijnt. Het verschijnen impliceert een geven en nemen; de taalsimulator heeft om te kunnen werken de brandstof van zowel wit als zwart nodig: ‘Tegengesteld èn hetzelfde.’