Lust en Gratie. Jaargang 13

[p. 72]

opnieuw

[p. 73]

Hermine de Graaf
Overal is wat, maar het wat is niet overal hetzelfde

Sommige goede boeken zitten vastgeklonken aan een bepaalde fase in je leven. Kees de jongen van Theo Thijssen en het werk van Herman Heyermans las ik toen ik twaalf jaar was. Heyermans' sociaal-realisme maakte een indruk die in mijn volwassen leven, daar ben ik van overtuigd, nooit zo ingrijpend zou zijn geweest. Kees Bakels vertedert daarentegen nog steeds.

Er is literatuur die zich in je hoofd nestelt en die je nooit meer uit je gedachten kunt zetten. Zonder te herlezen wordt het drama herhaald en uitvergroot in je hoofd.

Het toneelstuk Een bruid in de morgen van Hugo Claus las ik op een moment dat ik me juist begon af te vragen wat er zich afspeelde achter de statige gevels van de huizen in de buurt waar ik woonde. Ik was veertien, woonde pas in de straat en voelde me ontheemd; het lukte me niet om nieuwe vriendschappen aan te knopen. Tijdens het lezen van het stuk was het alsof ik de voorkant van een groot poppenhuis had weggeschoven om te kunnen kijken naar het gezinsleven van de familie Pattini.

Vader en moeder in de huiskamer, zoon en dochter in de slaapkamer op de eerste verdieping. Allen wachten gespannen op de komst van nicht Hilda. De sfeer in de huiskamer is om te snijden. Moeder zeurt tegen haar man over een paar manchetknopen en gelooft dat hij ruzie met haar zoekt, terwijl zij het zelf is die de oorlogsverklaring stuurt: ‘Daar, daar is de deur. Ga maar. Laat mij alleen achter in dit kaal huis om alles alleen op te knappen zoals ik al vijfentwintig jaar doe.’ Ze sprak als mijn moeder in haar boze momenten.

Verbouwereerd vroeg ik me af om welke geheime en onuitgesproken verwijten het ging. Wat was er gebeurd en wat stond de hoofdfiguren en ons nog te wachten?

Ons gezin noemde zichzelf intellectueel, kosmopolitisch en open, maar ik voelde dat dat niet waar was en dat mijn ouders veel verborgen hielden. Ik koesterde diepe verachting voor leugenachtigheid. Om redenen die ik nog steeds moeilijk kan doorgron-

[p. 74]

den en waar ik beslist niet trots op ben, vertrouwde ik alleen kinderen. Ouderen zeiden het ene en deden het tegenovergestelde. Ik observeerde ze als door een vergrootglas, determineerde hun leugens en dacht dat volwassen mensen geschapen waren om te verdraaien wat recht was. Ik geef toe dat het de ongehoorde versimpeling van een adolescente was, maar toch keek ik in die tijd en op die plaats naar ze alsof ik de voorzijde van ons poppenhuis had weggehaald. Er was geen vriendin in het nieuwe, bekakte dorp en er waren alleen boeken waaraan ik mijn kwellende gedachten en gevoelens kon toetsen. De moeder in het toneelstuk kon er wat van:

Wij hebben niets meer over en de familie Pattini woont nu in het kaalste huis van de stad, de wind waait erdoor als op een akker en niemand komt ons ooit bezoeken [...].

Mijn vader was kort ervoor met enig schandaal als rector met vervroegd pensioen gestuurd, het onverkwikkelijke drama had in de krant gestaan en in onze straat waren wij tot persona non grata verklaard. Er kwam nooit iemand op bezoek. De conversatie van de moeder uit het toneelstuk had ik in ons poppenhuis vaak gehoord en of het nu door de zin van de moeder kwam of door de verwarrende wisselwerking van betekenissen in het werk zelf doet er niet toe; ik verslond het boek en hoopte dat het stuk spoedig zou worden opgevoerd in de schouwburg in de nabijgelegen stad. Dan konden we er met het hele gezin, behalve de jongste kinderen, naartoe om in een spiegel te kijken. Mijn ouders wezen mijn voorstel af. Misschien lagen de zaken toch niet zo eenvoudig als ik dacht; een toneelstuk als purgeermiddel voor een gezin, dat zou werken als knoflook aan de voordeur om vampieren af te schrikken. ‘Overal is er wel wat’, zei mijn vader, ‘en we hoeven ons de ellende van zo'n Belgische schrijver niet ook nog eens aan te trekken.’

De vorm van mijn ouders' gedachten was meestal rationeel en gestileerd door hun klassieke universitaire opleiding, maar bij nader onderzoek bleek dat er veel gestileerde elementen in hun gevoelens zaten, die niet rationeel verklaarbaar waren.

Het toneelstuk dat ik pas jaren later opgevoerd zag, had een magische uitwerking op me die veel verder en dieper reikte dan de globale overeenkomsten met het gewone gezinsleven. Overal is wat! De stemmen die

[p. 75]

de schrijver liet klinken, vormden een melodie die alle basiselementen bezat van het onvermogen en falen van mensen.

De moeder, verbitterd over de mislukte carrière van haar man als concertpianist (mijn vader was van zijn voetstuk gevallen en gaf nu bijles) probeert uit de malaise te breken door de merkwaardige nicht Hilda, die niet zo heel jong meer is, aan haar geestelijk niet normale zoon van negentien te koppelen, zodat zij van één zorg tenminste verlost is.

Het waren de emotionele implicaties van deze manoeuvre die mij in die tijd hartkloppingen bezorgden. Ik was immers ook getuige van een familieaangelegenheid waarbij je machteloos moest toezien hoe alles spaak gelopen was. Gezinsleden die zich in niemandsland bevonden waar geen zichtbare uitweg was. Stap voor stap begon ik te beseffen dat een familiedrama als dat van Pattini een afspiegeling was van wat er zich in mijn omgeving, in de maatschappij en overal ter wereld afspeelde. Het elkaar dwarszitten om het dwarszitten zelf en het niet willen begrijpen om er zelf beter van te worden of om er in ieder geval beter door te slapen. Waarom spraken we niet gewoon over wat er gebeurd was, het zou de lucht toch klaren?

Pubers zijn zedenmeesters met een groot gevoel voor rechtvaardigheid en in mijn ogen leken emotionele uitbuiting, chantage, manipulatie en de botte weigering een situatie te zien zoals die was schering en inslag. Hugo Claus was de enige die er net zo over dacht. Hij wikkelde er geen doekjes om.

Behalve de relatie vader-moeder in het gezin Pattini is de verhouding broer-zuster van minstens even groot belang. Samen hebben ze een fantasiewereld opgebouwd om aan de verstikkende sfeer thuis te ontsnappen. Thomas is niet in staat om voor zichzelf te zorgen en wordt door zijn zuster Andrea in het gareel gehouden. Een taak waarin zij veel heeft geïnvesteerd maar die te zwaar voor haar is geworden nu zij beiden volwassen zijn. Het plan van de moeder om haar zoon uit te huwelijken heeft slechts de schijn van een goede en juiste oplossing. Andrea voorziet de catastrofe die een dergelijke verbintenis zou veroorzaken maar beschikt niet over de middelen er iets tegen te doen.

Haar desolate situatie was de mijne, meende ik: ik zag alle problemen en kon niets doen omdat al mijn opmerkingen afgedaan werden als fratsen van een domme, niet door de Griekse oudheid gepokt en gemazelde puber. Ik was het bijvoorbeeld die heel goed zag dat mijn geestelijk

[p. 76]

gehandicapte zusje, dat ik in het gareel hield, nooit een school zou afmaken en later zeker geen goede partij zou zijn, zelfs niet voor onze domme tuinman, zoals mijn ouders veronderstelden. Ik begon steeds dezelfde kritiek te spuien alsof de strenge regel van het schaakspel - als je een stuk eenmaal hebt aangeraakt, moet het hoe dan ook gespeeld worden - voor menselijke relaties evenzeer gold.

Heb ik spijt van mijn puberale vasthoudendheid, van mijn strikt toegepaste morele categorieën goed en slecht, waarheid en leugen? Het antwoord is: ik schaam me dat ik de hermetisch gesloten grens die er tussen de generaties ligt - goed bewaakt aan beide kanten met bijtgrage honden, prikkeldraad en landmijnen - als een smokkelaar ben overgetrokken met mijn hardvochtige ideeën over volwassen mensen als contrabande in mijn hoofd. Zelf lieg ik in mijn volwassen leven ook wel eens als een situatie dit van me vraagt.

De heer en mevrouw Pattini proberen via chantage op de kinderen in te praten, opdat Thomas met nicht Hilda trouwt.

Wij die alles voor jullie over hebben, ons opofferingen getroosten, meer dan wij kunnen verdragen. Je zult het pas merken als wij er niet meer zijn.

Mijn ouders zeiden precies hetzelfde bij matdreiging.

Het drama in Een bruid in de morgen speelt zich binnen enkele dagen af. De komst van Hilda leidt tot een ramp en de manipulatieve zelfmoordactie van Andrea is hier de overrompelende maar simpele herdersmat. En terwijl zij boven ligt te zieltogen - mogelijk niet meer leeft - en Thomas in paniek naar buiten is gerend, spreekt de moeder de voor mij onvergetelijke leugenachtige woorden tegen nicht Hilda:

Het is overweldigend, een geweldig gevoel naar huis te komen in de morgen, in de witte morgen met de eerste zon, als je bruid op je wacht.

Waren stoplappen als ‘overal is er wat’ of ‘morgen is er weer een dag’ niet net zo'n loochening van de realiteit?

Een moeder die niet te stuiten is, die niets en niemand ontziend door-

[p. 77]

draaft op haar zelfbedachte weg. Ik had het type al vaak onder het vergrootglas gelegd. Ouders, juffen en meesters op de lagere school, docenten in het middelbaar onderwijs: het was één pot nat. Ik zag er niet voldoende reden in voor een zelfmoord, maar mensen als mevrouw Pattini zijn niet uit het speelveld te slaan, zij zullen hun plannen hoe dan ook ten uitvoer brengen.

Dichtte ik dit stuk te veel belang toe omdat het raakvlakken had met mijn eigen leven? Herkende ik te veel in de gezinsdynamiek van de familie Pattini? Zag ik overeenkomsten tussen Thomas en mijn eigen zusje? Of werd ik geboeid door het op de flap van het boek vermelde feit dat de schrijver op vijftienjarige leeftijd het ouderlijk huis verliet en op drieëntwintigjarige leeftijd Een bruid in de morgen schreef? Hij bewees in ieder geval dat je niet verloren was als je je koffers pakte en vertrok. Het antwoord doet er verder niet toe.

Onze wereld die in zo veel opzichten tragisch, hard en ziek is, heeft ook geruststellende elementen; kunst, cultuur, literatuur. Het verbodene zeggen. Claus gaf me deze levensles toen ik jong was.

Het breekbare evenwicht van het gezin Pattini stort door de komst van nicht Hilda ineen. De gebeurtenis zelf is van een eenvoud die het beschrijven eigenlijk niet waard is; erachter gaat echter een sinistere, verstrekkende en diepzinnige betekenis schuil, die mij als meisje tot deze conclusie en het volgende besef bracht: overal is wat, maar het wat is niet overal hetzelfde. Het onuitspreekbare, onbenoembare, het sinistere als ouders zich niet aan de regels houden. Een eenmaal aangeraakt stuk moet gespeeld worden en tijdens het spelen mag je de regels niet in het geniep veranderen, anders bederf je het spel.

Ik was een buitenbeentje in mijn gezin, in de buurt, op school en in het villadorp en ben een buitenstaander gebleven. Zo is me geen andere keus gelaten dan schrijver te worden. Steeds moet ik op een dwangmatige manier onderzoeken; wat is eigenlijk het spel en hoe moet het gespeeld worden? Wie spelen er vals en wie kunnen hun verlies niet verkroppen?

Toen ik mijn eerste boeken publiceerde, vond mijn moeder dat ik vals speelde door situaties te beschrijven die aan mijn leven en aan dat van ons

[p. 78]

gezin raakten. Ik was het daar niet mee eens want ik was mild geweest en had geen enkel familiegeheim verraden. Wel heb ik het verlies van mijn onschuld nooit kunnen verkroppen waardoor ik net als zoveel schrijvers de gebeurtenissen analyseer om er alsnog greep op te krijgen. En als mijn moeder - we hebben in toenemende mate eerlijke gesprekken - zegt dat ik altijd het laatste woord wil hebben en anderen die niet schrijven machteloos maak door mijn visie te publiceren, is dat waar, maar om mij te verdedigen moet ik dan Hugo Claus als schuldige aanwijzen: hij was het die me de geniepige paardesprong voordeed toen ik nog jong en onbedorven was.