Lust en Gratie. Jaargang 13

[p. 28]

opnieuw

[p. 29]

Annelies Passchier
Donderslag bij heldere hemel

Ik heb een zwak voor personages die zomaar uit de lucht komen vallen. Pats, boem. En die door hun verschijning en de paar zinnen die zij spreken opeens staan als een huis. Vermoedelijk ontlenen deze personages hun glans juist aan de omgeving waarin ze geplaatst worden. Dostojevski schiep een hele mooie in De speler. Hij duikt op in de onvergetelijke passage waarin de stokoude matriarch Baboesjka, die haar goklustige familie dwarszit door maar niet dood te gaan, zelf de gang naar het casino onderneemt en daar een grote slag weet te slaan. Op haar glorieuze terugtocht naar het hotel bedeelt ze een ieder die aan haar kop zeurt met een paar geldstukken. In haar goedertierenheid laat ze ook het oog vallen op passerende bedelaars.

‘Een bedelaar, een bedelaar, alweer een bedelaar!’ riep Baboesjka uit. ‘Aleksej Ivanovitsj, geef hem ook een gulden.’ Dit keer kwam ons een oude grijsaard met een houten been tegemoet, hij droeg een soort blauwe rok met lange panden en had een lange wandelstok in zijn hand. Hij zag er uit als een oude soldaat. Maar toen ik hem de gulden aanreikte, deed hij een stap achteruit en keek mij dreigend aan. ‘Was ist's der Teufel!’ riep hij uit en voegde daar nog een tiental scheldwoorden aan toe.

De stoet trekt verder, de bedelaar zien we niet meer terug.

Het doet me denken aan de interpellaties van sommige woedende typen die Wim de Bie speelt. Bijvoorbeeld de oud-leraar Duits. Nooit speelt hij een rol in een dramatische scène. Nee, hij stapt scheldend en reciterend het beeld binnen en loopt er scheldend weer uit. Bravo. De scène waar hij in stapt, is in feite het toneel van ons dagelijks leven. Maar hij is het buitenbeentje dat niet met zijn omgeving in het reine wenst te komen. Dat maakt ongemakkelijk en wekt de lachlust op.

De bedelaar en de oud - leraar Duits functioneren allebei als dissonant in het geheel. Ze worden ten tonele gevoerd ten behoeve van het contrast en vormen voor de schrijver tegelijkertijd een mooie gelegenheid om primaire driften te luchten zonder bang te hoeven zijn voor de gevolgen in

[p. 30]

het eigenlijke drama. De bedelaar en de oud - leraar Duits zijn dan ook geen tragische personages. Daarvoor is hun optreden te eendimensionaal, te zeer in functie van de hun opgelegde rol. Het lot knijpt ze de keel niet dicht, noch doet het ze boven zichzelf uitstijgen, althans zo leren we ze niet kennen. De schrijver zit de personages daarvoor te dicht op de huid, zij blijven vooral een stem tussen vele stemmen. Ze zijn het best te omschrijven als passanten.

Val

Op heel andere wijze komt in Becketts Murphy een personage uit de hemel vallen. De hoofdpersoon ditmaal. Aan het begin van de roman treffen we Murphy aan in zijn schommelstoel. Hij verkeert daar als het ware in de zevende hemel. Door zich niet te verplaatsen, door zich te ketenen aan zijn stoel kan Murphy het dagelijks leven aan zich voorbij laten gaan en zijn geest laten waaien.

Hij zat daar zo omdat het hem plezier deed! Verder maakte het hem vrij in zijn geest. Want pas als zijn lichaam rustig was, kon hij beginnen te leven in zijn geest [...].

Door het omvallen van de stoel belandt hij plotsklaps in de realiteit van alledag: hij moet aan de slag - zijn vriendin Celia tevreden stellen en werk zoeken.

Murphy bevond zich in de in het eerste hoofdstuk beschreven toestand, met dit verschil echter dat de schommelstoel nu bovenop lag. [...] Ruwweg gesproken leek zijn houding op die van een zeer onervaren duiker vlak voordat deze in het water terechtkomt, behalve dat de armen niet waren uitgestrekt om de schok te breken, maar vastgebonden waren op zijn rug. [...] Zondereen ogenblik in ijdele speculaties te verliezen, knoopte Celia de sjerpen los en lichtte zo gauw mogelijk de stoel van hem af. Langzamerhand, naar gelang de banden die hem vasthielden wegvielen, zakte hij omlaag tot hij als gekruisigd plat voorover op de grond lag.

Uiteraard neemt Murphy snel de benen. De onaangepastheid waarmee Murphy is behept en die uit het gehele boek spreekt, maakt Murphy nog steeds tot een vrolijk -stemmende klassieker.

In de romans van de Canadese schrijver Michael Ondaatje (1943) vallen sommige personages letterlijk uit de hemel - net als Murphy, zij het dat

[p. 31]

die uit een zevende hemel viel. Het zijn bepaald geen passanten met wie we plotseling oog in oog staan. Hun val plaatst hen midden in de dramatische lijn van het verhaal. De contouren van dat drama hebben we dan al uitgebreid leren kennen, de introductie van de personages wordt door de schrijver zorgvuldig voorbereid. Als geen ander is Michael Ondaatje een meester in de expositie, in het uitzetten van lijnen die op een gegeven moment samenkomen in een figuur. Ook deze figuur contrasteert met zijn omgeving, maar het is ditmaal niet zozeer een andere stem die daarvoor zorgt als wel een verandering van perspectief.

Voorafgaande aan de meeslepende episode van de vangst van de non die van de brug afwaait uit In de huid van een leeuw (1987) schetst Michael Ondaatje in grote lijnen de historische setting waarin deze personages hun rol zullen gaan innemen. Het is een methode die hij vaker volgt. In dit geval gaat het om de bouw van het Bloor Street-viaduct in Toronto in de jaren tien van deze eeuw. Een alwetende verteller voert ons door de stad op weg naar de bouwplaats.

Om vijf uur 's morgens vervoert een truck vuur door het centrum van Toronto, langs Dundas Street en dan noordwaarts, Parliament Street in. In de openlaadbak staren drie mannen naar de voorbijschuivende duisternis [...]. Op de groene deur staat met gele letters dominion bridge companygeschreven. Maar voorlopig is alleen het vuur zichtbaar dat op de laadbak boven de metalen plaat van een vierkante meter brandt en de teer in een ketel doet koken, waarvan de geur in de straten blijft hangen [...]. Het licht begint uit de aarde te kruipen. Ze zien hun handen, de weefpatronen op een jas, de bomen waarvan ze wisten dat ze er waren. Aan het eind van Parliament Street slaat de truck af naar het oosten, passeert de Rosedale - wal en nadert het halfafgebouwde viaduct.

Wat me intrigeert aan deze expositie is de wijze waarop de ruimte wordt afgebakend. Dat gebeurt vooral door het gebruik van het licht. De schrijver heeft gekozen: deze historische periode, die plaats, dat uur van de dag. Alle ruimte daarbuiten blijft onbepaald of, in dit geval: duister. Alleen het licht kan van het onbestemde naar het concrete voeren. Om het anders te zeggen: de schrijver heeft orde aangebracht. Ondaatje zegt het zelf in zijn boek zo, als hij uit de brieven van Joseph Conrad citeert: ‘Alleen de beste

[p. 32]

kunst ordent de chaotische warboel van gebeurtenissen. Alleen de beste kunst herordent de chaos om zowel de chaos als de orde die eruit voortkomen aan te geven.’

De voorlopige hoofdpersoon van deze expositie is de brug. Door haar majestueuze verschijning verwordt de menselijke aanwezigheid tot een nietig gekrioel in haar kieren. Zij is hemel en aarde tegelijk, zij scheidt en brengt samen.

Mannen in een doolhof van houten planken klimmen ver het diffuse licht van bleek hout in. Een man is een verlengstuk van een hamer, een boor, een vlam. Boordamp in zijn haar. Een pet valt het dal in, handschoenen worden onder steengruis bedolven.

Tussen hemel en aarde

Alles in deze expositie is achteraf een opmaat tot de introductie van twee van de hoofdpersonen. Daartoe moet de schrijver dichter bij die krioelende mieren zien te komen. Hij verlegt zijn perspectief en laat ons de brug waarnemen door de ogen van de directeur Openbare Werken, die tijdens de bouw elke avond een kijkje komt nemen. Op een avond ziet hij vijf nonnen de brug oplopen.

Ze waren de zwarte auto onder de bomen gepasseerd en stapten vrolijk pratend door het hek een landschap in waarvan ze het bestaan niet vermoedden, op een provisorische laag boven de pieren, tussen de nachtwerkers. Ze zagen het vuur en de mannen.

De wind neemt hen te grazen en drijft ze uit elkaar. De mannen grijpen de nonnen in hun lurven en binden ze aan zich vast. Maar één non wordt meegetrokken door de wind. Die sleept haar over het beton ‘regelrecht over de rand van de brug. Ze verdween in de nacht bij de derde steunbeer, de peilloze diepte in van de lucht die niets bevatte, alleen overdag af en toe een klinknagel of een gevallen hamer.’

Maar volkomen onverwacht blijkt dat die duistere ruimte tussen de pijlers wel degelijk bewoond is. Om dat duidelijk te maken verandert de schrijver nogmaals het perspectief. Hij moet als het ware opnieuw dichter bij zien te komen. In de volgende scène zien we een flits van de vallende non:

De man tussen hemel en aarde onder de middelste pijler zag de gestalte zijn kant opvallen en wist op dat ogenblik dat zijn touw hen

[p. 33]

beiden niet zou houden. Hij strekte zijn hand uit om de gedaante op te kunnen vangen terwijl zijn andere hand de metalen buisrand boven hem vastgreep om de plotselinge ruk aan het touw minder heftig te laten zijn. Door het nieuwe gewicht schoot de arm die de buis vasthield uit de kom en hij gilde [... Zijn rechterarm was nu een en al kwelling - maar de timing van zijn hand was perfect geweest, de genade der gewoonte, en een ogenblik later merkte hij dat hij de gedaante stevig tegen zich aangedrukt hield.

Dan is de cirkel rond en komt het perspectief weer te liggen bij de alwetende verteller van de opening, teneinde de twee definitief te introduceren. De handeling ligt even stil, er kan weer beschreven worden. De verteller meldt ons wat de man aan het touw en de non waarnemen: hij zag dat het een ‘in het zwart geklede vogel was, het witte gezicht van een meisje. [...] Ze hingen in de halster en draaiden om hun as boven het dal, zijn gebroken arm los langs de zijkant van haar lichaam, terwijl hij met zijn andere de vrouw vasthield. Haar lichaam was in shock - toestand, haar grote ogen staarden in het gezicht van Nicholas Temelcoff.’

Daar hebben we ze eindelijk. Wat Temelcoff daar doet onder de brug vernemen we pas later. De identiteit van de non blijft het hele verhaal door een mysterie. Zo introduceert Michael Ondaatje twee personages in één windvlaag. Ze weten een steiger te bereiken en lopen de brug af het verhaal in.

De val van de non betekent tegelijkertijd de val van Temelcoff, want zoals hij haar uit de lucht plukt tijdens haar val, zo behoedt zij hem voor een val terug in de ruimte als ze uitgeput op de steiger staan. Zowel de val van Murphy als die van Temelcoff en de non betekenen een val in een nieuwe maatschappelijke realiteit. Vanuit een onbestemde ruimte, waarin zij als lichte, tot het uiterste geconcentreerde engelen geestelijk kunnen freewheelen of onbezorgd kunnen drijven op hun dagelijkse routine, komen zij terecht in een ruimte, in een leven waarin zij weer uit zichzelf moeten treden en zich opnieuw met anderen moeten verhouden. Hun val maakt ze op slag kwetsbaar.