Lust en Gratie. Jaargang 13

[p. 20]

opnieuw

[p. 21]

Ethel Portnoy
Twee Romeinse dichters

Als ik me verveel, als ik het idee heb dat ik alles wel zo'n beetje heb gezien - of gelezen - als mijn karakter lijkt te gaan ontbinden tot een soort goedaardige brij, dan weet ik wat ik nodig heb: een stevig tonicum; dan stap ik naar mijn boekenkast en pak de Epigrammen van Martialis.

Martialis is omstreeks het jaar 40 na Christus geboren in de buurt van Zaragoza. Later is hij naar Rome vertrokken om zijn fortuin te maken. Tijdens zijn verblijf in Rome werd Martialis beroemd als dichter, maar op het toppunt van zijn roem trok hij zich terug in zijn geboortedorp in Spanje om zijn leven in landelijke vrede te beëindigen.

Martialis was erg gesteld op het landleven en heeft het prachtig beschreven. Hij haatte het leven in de grote stad, dat hij genadeloos hekelde. In zijn kernachtige, sterke gedichten beschrijft Martialis niet de daden van de góden en helden, maar een tijd die veel op de onze lijkt. De lasten en ongemakken van het stadsbestaan. Het graaien naar geld. Zijn eigen seksleven - maar ook het seksleven van anderen, en vooral de lachwekkende aspecten daarvan. De ups en downs van een schrijversbestaan, die toen net zo waren als nu. Het is de vreugde van de herkenning: over tweeduizend jaar heen heb ik het gevoel dat ik de hand druk van een verwante geest.

Van Martialis' werk bezit ik echter niet zo veel; hij helpt me slechts door een deel van de middag heen. Hongerend naar méér breng ik de rest van de dag door met Juvenalis. Martialis en Juvenalis worden vaak in één adem genoemd, als een tweeling of een oud echtpaar - en om goede redenen: ze lijken elkaar aan te vullen. Bovendien waren ze tijdgenoten, al was Martialis wat ouder en had hij een gevestigde reputatie toen Juvenalis nog maar net begon.

Ik heb op school Latijn geleerd, maar de grote officiële schrijvers in die taal werken op mijn geeuwspieren. Ik voel geen verlangen om de Aeneis te herlezen. Geef mij maar, in plaats van Vergilius' eindeloze epos, zijn nobele Georgica, dat tenminste over echte dingen gaat: het leven op het land. Maar nog liever heb ik de beknopte, scherpe waarnemingen van Martialis, zijn gespierde taal, zijn geestige speldeprikken, zijn luidruchtige grappen. Hij komt uit zijn gedichten tevoorschijn als een heel aantrekke-

[p. 22]

lijke persoonlijkheid: robuust, alert, met een indrukwekkend gevoel voor humor, heel zeker van zichzelf en zijn overtuigingen.

Ik houd van Martialis, en tegen de tijd dat ik zijn Epigrammen dichtsla, heb ik de indruk dat ik hem ken. Dat is niet het geval met Juvenalis: je krijgt niet veel ‘gevoel’ voor Juvenalis als mens, of alleen als iemand die donderpreken afsteekt. Als wij in onze tijd een Martialis hebben in Gerrit Komrij, dan hadden we een Juvenalis in de figuur van W.F. Hermans. Juvenalis heeft iets heftigs. Hij was een moralist, maar het ontbrak hem aan religieuze normen waaraan hij kon refereren. Of misschien beschikte hij alleen over de normen van alle conservatieven: de beste tijd was de tijd waarin alles eenvoudiger en strenger was, de goede oude tijd.

Toen een puritein als Juvenalis werd losgelaten op het Rome van die dagen, lag zijn onderwerp voor de hand, dat was gefundenes Fressen. De arrogantie van de rijken, opzichtige consumptie, hebzucht, vriendjespolitiek, corruptie, minderwaardige praktijken in de woningbouw - zelfs toen al floreerden dat soort dingen. En wat de persoonlijke relaties betreft - het is alsof je de ochtendkrant openslaat. Vrouwen van hoge komaf dwepen met harige atleten, mannen ruilen hun rimpelige echtgenotes in voor jongere versies, fortuinzoekers trouwen met bejaarde weduwen en bidden dat deze spoedig mogen sterven, impotente oude miljonairs laten - tot wanhoop van hun erfgenamen - al hun geld na aan prostituées die weten hoe ze hen moeten pijpen... Zo was het toen, zo is het nu, zo is het altijd geweest.

Het is onze wereld die daar wordt beschreven, wij zijn nog steeds even dwaas in ons handelen, maar zowel bij Martialis als bij Juvenalis is er iets wat ontbreekt. Langzaam dringt het tot je door wat het is: het element van medeleven. Martialis en Juvenalis waren intelligent, ze hadden gevoel voor rechtvaardigheid, ze konden lijden en rouwen, maar het woord ‘medelijden’ lijkt te ontbreken in hun woordenschat - zoals het ook ontbreekt bij mijn twee andere favoriete Latijnse dichters, de zachtaardige Catullus en de kieskeurige Horatius.

Al deze mensen leefden in goddeloze tijden - ongeveer zoals de onze. De mensen deden alles wat ze ongestraft konden doen. Er was geen berouw, de mensen hadden geen ‘geweten’ dat kon gaan knagen. De enige rem was het Romeinse recht, en het is dus geen wonder dat ze daar constant mee bezig waren, en dat vrijwel iedereen jurist was. In het grote panorama van het Romeinse leven dat Juvenalis schetst, doen mensen van alles als ze maar even denken dat ze het zich kunnen permitteren: vrouwen

[p. 23]

vergiftigen hun man, getuigen plegen meineed, voogden verkrachten hun pupillen en gaan er vandoor met hun erfenis, zonder enige wroeging - en meestal blijven ze ongestraft.

O ja, men bewees zeker lippendiensten aan de officiële religieuze formaliteiten: de oude rituelen werden nog steeds volvoerd, maar niemand nam ze nog serieus. Het waren lakse tijden; mensen sloten zich aan bij vreemde kleine sekten die hen aantrokken, de een vereerde dit, de ander dat - er heerste een mateloze verdraagzaamheid want niemand kon het echt wat schelen.

Toen het christendom alle andere kleine religieuze groepjes overwon, ondanks de vele nadelen van deze godsdienst, leverde dat wèl de gedachte van het medeleven op - en misschien is dat zijn grootste prestatie. Maar stel nu eens dat het christendom niet had overwonnen? Er waren talloze Isis-aanbidders in Rome. Stel dat die de overhand hadden gekregen - dan zouden wij nu leven in een soort Egyptische beschaving. Het vreemde echter, het prachtige is dat wij nog steeds binnen dezelfde Grieks - Romeinse beschaving leven als Martialis en Juvenalis, en dat is de reden waarom ze zo modern klinken. En het merkwaardige is: hoewel hun tijd verder van ons verwijderd is, krijg je het gevoel dat dat scherpe Romeinse licht dichter bij is, meer vertrouwd dan de rare, nevelige religieuze wereld die daarna is gekomen.

Veel dingen zijn van toeval afhankelijk. Martialis verliet zijn Spaanse dorp waar men een plaatselijk Latijns dialect sprak, hij sloot zich aan bij de hoofdcultuur en schreef in de hoofdtaal. Maar Latijn is nu een dode taal terwijl dat plaatselijke dialect tegenwoordig door miljoenen wordt gesproken. Je weet nooit hoe een stuivertje rolt!

Literatuur

Wat Martialis betreft bezit ik een keuze uit zijn Epigrams in een Vintage-paperback uit 1973 Aan de ene kant staat het Latijn en aan de andere kant vind je een uiterst levendige vertaling van de dichter James Michie. De Sixteen Satires van Juvenalis heb ik in de Penguin Classics-editie, vertaald en van aantekeningen voorzien door Peter Green. Dat boek is een waar genot om te lezen, vooral de aantekeningen.