Lust en Gratie. Jaargang 13

[p. 22]

3. Portret van Raphaels Madonna

[p. 23]

Margret Brügmann
Dora in the cakewalk
Freud en Cixous gaven hun visie op het geval Dora

Fragment van een toneelstuk

De volgende scène is denkbeeldig: op de divan ligt een jonge vrouw. Zij is in analyse en vertelt over haar noden en verlangens. Aan haar hoofd zitten twee psychiaters die luisteren. Aangezien zij uiteenlopende referentiekaders hebben, interpreteren zij delen van Dora's verhaal op verschillende manieren. Na een reeks consulten beëindigt Dora de analyse. De psychiaters blijven achter met een zeurderige ontevredenheid omdat zij de jonge vrouw niet hebben kunnen helpen. Om hun eer te redden besluiten zij een monument voor Dora op te richten. De een begint te schrijven, verzandt in zelfbespiegelingen en breekt de roman af. De ander schetst een portret, maar slaagt er niet in een duidelijke lijn aan te brengen waardoor het portret in verschillende delen uiteenvalt. Uiteindelijk bekennen zij elkaar dat zij tijdens de sessies met Dora slecht geluisterd hebben en hun eigen dromen hebben gevolgd. Dat gezegd hebbend schieten beiden verschrikkelijk in de lach en ze besluiten om bij koffiehuis Demel gebakjes te gaan eten van het geld dat zij met Dora's analyse verdiend hebben.

Freud als metselaar

Menig metselaar zou in zijn hart architect willen zijn. Freud heeft met zijn Fragment van een analyse van een geval van hysterie een wonderlijk architectonisch bouwwerk opgericht. De muren worden gevormd door het voor- en nawoord, waarin hij zijn integriteit onderstreept. Hij trekt een burcht op van rechtvaardigingen, verdedigingen en excuses die bedoeld zijn voor zijn vakcollega's. In het voorwoord haalt hij naar hen uit: ‘Ik weet dat er [...] vele artsen zijn die - weerzinwekkend genoeg - zo'n ziektegeschiedenis niet willen lezen als een bijdrage aan de psychopathologie van de neurose, maar als een sleutelroman waar ze plezier aan kunnen beleven.’ Wat betekent dit nonchalant tussen gedachtenstreepjes geplaatste ‘weerzinwekkend genoeg’? Als we nauwkeurig lezen, blijkt dat ‘weerzinwekkend’ syntactisch verwijst naar Dora's ziektegeschiedenis; een geschiedenis die Freud dus ‘weerzinwek kend’ noemt, waarmee hij impliceert dat hij de oorzaak van Dora's ‘ziekte’

[p. 24]

wèl heeft begrepen op het niveau van zijn oorspronkelijke verleidingstheorie [zie inleiding Christa Stevens], De zinsnede is ook te interpreteren als een verwijt over de pornozucht van de heren psychiaters die zich verlustigen aan de intimiteiten van anderen.

In het nawoord probeert Freud een antwoord te vinden op de vraag waarom Dora de therapie heeft afgebroken. In de hoofdtekst verwijt hij Dora dat zij in de overdracht Freud gelijkstelde met de vader en met meneer K., en hem als zodanig heeft proberen te straffen met haar vertrek. De overdracht werkt echter twee kanten op en het ligt voor de hand ook eens in Freuds richting te kijken. Hij beschrijft het Dora-conflict als een situatie waarin twee heren om Dora's gunsten werven en karakteriseert haar moeder als een domme gans. Als we zijn biograaf Peter Gay mogen geloven, was er iets dergelijks bij Freud thuis aan de hand. De liefde voor zijn vrouw was uitgeblust en hij schonk zijn genegenheid aan zijn intelligente dochter Anna, de belangrijkste partner in zijn leven. Wellicht heeft Freud, zichzelf identificerend met Dora's vader die haar als ruilmiddel gebruikte om zijn gang te kunnen gaan, in Dora zijn dochter Anna gezien en haar daarom willen dwingen de avances van de heer K. positief te waarderen. Zijn inschatting van ‘het liefdesverlangen van een gewoon “gezond” meisje’ krijgt hiermee wel iets heel dubbelzinnigs.

Freud maakt in het nawoord nog een belangrijke opmerking die hij blijkbaar zo stuitend vindt dat zij geen plaats in de hoofdtekst mag hebben. In een dikke voetnoot bekent hij dat hij blind was voor de erotische verlangens van Dora voor mevrouw K. en hij vervolgt dat deze blindheid aan de mislukking van de analyse heeft bijgedragen. Het zou een analyse waard zijn om na te gaan hoe Freud in deze voetnoot heen en weer springt, onlogische overgangen maakt en tegelijk onthullend en verhullend over zichzelf spreekt. In de vormgeving van de tekst staat deze voetnoot kleingedrukt en is ze afgescheiden van de tekst van het nawoord door een streep. Het is zeer verleidelijk om de bladindeling symbolisch te interpreteren in Freuds eigen termen: boven zou dan het representatieve gedeelte staan en onder het onbewuste stuk. Babbelt de heer Freud hier met zijn vingertoppen? Kwam hij per ongeluk een hem verontrustend, geheimzinnig bijouteriekistje tegen dat van geheel andere aard was dan het kistje dat de heer K. en de heer B. in huis hadden?

De psychiater als portretschilder

In vele opzichten zou Hélène Cixous een kleinkind van Freud kunnen zijn. Zij deelt Freuds joodse

[p. 25]

afkomst en heeft net als hij carrière gemaakt in de wetenschap. Ook heeft ze iets van Freuds pioniersgeest. Ze is een van de sterren van het moderne feminisme en is met haar baanbrekend werk op wetenschappelijk en literair gebied een inspirerend voorbeeld geweest voor haar kleine en grote zusjes. Die zijn echter niet gewend een vrouwelijke genealogie te koesteren. Teksten uit de feministische tweede golf worden tegenwoordig genadeloos tot oud vuil gedegradeerd. Zou het zo zijn dat feministen coûte que coûte tot de avant-garde willen behoren en daarom streng zijn voor alles wat een zekere datum draagt? Of leggen ze zichzelf een wetenschappelijke correctheid op onder invloed van de academisering van feministische ideeën? Hoe het ook zij, het is een gewaagd experiment om in een dergelijk klimaat Portret van Dora opnieuw onder de aandacht te brengen.

Tussen droom en engagement

Portret van Dora is geschreven in een tijd waarin de vrouwenbeweging haar theoretische grondslagen formuleerde. Cixous schreef op wetenschappelijk gebied een reeks teksten die zich kenmerken door een ambivalente houding tegenover de psychoanalyse. Ze maakt duidelijk dat haar teksten primair door het onbewuste geïnspireerd en gestructureerd zijn. Zij wijdde bijvoorbeeld een promotiestudie aan James Joyce en zijn techniek van de stream of consciousness. Ook is ze bekend door haar oproep aan vrouwen hun onbewuste als inspiratiebron voor hun teksten te gebruiken. Tegelijkertijd valt zij Freud aan en met hem de dominante imaginaire voorstellingen van vrouwelijkheid.

Naast deze ambivalente houding is voor het ontstaan van Dora ook Cixous' waarschuwing uit dezelfde tijd van belang voor teksten die drijven op het leed van vrouwen. Dergelijk werk bevestigt volgens haar slechts de oude positie in ballingschap: ‘De teksten die gepromoot werden en opvielen, waren teksten waarin gekke, gebroken of zieke vrouwen werden uitgebeeld. [...] Op die manier krijg je heel snel de vrouw terug, deze keer op een brancard in plaats van in bed, ontredderd, vol pijn en in stukken gebroken, in een toestand waarin zij niet meer bij machte is te vechten.’

Hoe dan toch over een hysterica in behandeling bij Freud te spreken?

Portret versus toneel

Cixous noemt haar toneelstuk over de hysterica Portret van Dora en het is evident dat zij vertrekt vanuit de studie van Freud. Ze houdt zich echter niet aan het genre dat de meester

[p. 26]

praktizeerde. Haar kritiek op Freuds analyse krijgt geen vorm op wetenschappelijke wijze, integendeel, Cixous begeeft zich op het gebied van de kunst. Om de afstand tot de oorspronkelijke tekst nog te vergroten maakt zij een portret en betrekt daarmee ook de schilderkunst in haar kunstvorm.

Het bijzondere van een portret is de afwezigheid van de geportretteerde. Het portret is een substituut van de geportretteerde en tegelijk een waarborg voor zijn imaginaire tijdloze aanwezigheid. Daarnaast is elk portret ook een produkt van het beeld dat de schilder heeft van het model. Het eigene van een portret bestaat dan ook uit de subject-object-verhouding tussen de schilder en het model, waarbij de schilder het model verbeeldt naar zijn persoonlijke inzicht en voorkeur.

Mogelijk heeft Cixous niet voor niets gekozen voor een portret waarbij ze zich kan beroepen op de autoriteit van de maker. Ze wil haar model, de Dora die zij heeft leren kennen door een tekst van Freud, op eigen wijze vormgeven. Zij wil Dora opnieuw tot leven en spreken brengen. En daarvoor zal ze haar toevlucht nemen tot een toneelstuk, in dit geval een produktieve kunstvorm.

Cosi fan tutte

In 1790 schreef Mozart Cosi fan tutte (‘Zo doet iedereen’), een opera waarin een cynische, oude heer een weddenschap afsluit met een idealistische, verliefde jongeman, die niet wil geloven dat trouw onmogelijk is en de liefde een uitzichtloos ideaal dat bij de eerste de beste gelegenheid verraden wordt. In 1976 verschijnt Cixous' toneelstuk, dat zij ensceneert in de vorm van een opera waarin verschillende personen door elkaar heen spreken als in een kwartet of zelfs kwintet: Dora die het thema aangeeft, de heer en mevrouw K. als antipoden, Freud en vader B. als tussenstemmen. Dora speelt verschillende rollen: ze is zowel aangever van het cynische spel als slachtoffer. Cixous stemt dus in met Freuds uitgangspunt van de analyse: Dora lijdt aan hysterie, met de nadruk op lijden.

Cixous zet evenwel andere accenten dan Freud, accenten waarbij de psychiater zelf onder vuur wordt genomen. Hij komt tevoorschijn als een omstreden psychiater. Hij is versteend in zijn methode en geeft de patiënte geen gelegenheid daar vragen over te stellen. Freud wordt een ‘instituut’ zoals Dora hem verwijt. Ook zijn methode staat onder vuur, bijna letterlijk. Cixous houdt niet op de spot te drijven met Freuds manier om metaforische gezegden te ontrafelen en ze als wegwijzers voor analytische

[p. 27]

verklaringen te gebruiken. Lichaamstaal, toch een taal die Cixous zelf als een machtig wapen in de bevrijding van het vrouwelijk imaginaire ziet, wordt tot op de bodem belachelijk gemaakt, bijvoorbeeld bij Freuds verklaringen van Dora's gedachteloze spelen met haar tasje. Cixous suggereert dat Freud zijn eigen erotische verlangen volgde in zijn ‘uitleg’ van Dora's handelingen en ze speelt de bal dan ook terug. Freud wordt gepakt op zijn manier van analyseren, waarin elk teken seksueel gekleurd is. Zo wordt ook Freuds teleurstelling over de afgebroken analyse niets meer, maar ook niets minder dan een verkapte liefdesverklaring aan Dora.

Toch volgt Cixous Freud in menig opzicht. Het toneelstuk kent, evenals het Fragment, een in- en uitleiding, verteld door ‘de stem van het stuk’. Net als bij Freud wordt in het voorwoord gewaarschuwd tegen misinterpretatie en in de epiloog worden gedeeltes uit zijn nawoord geciteerd. Daartussen ontvouwt zich een fluctuatie van stemmen van alle protagonisten uit Freuds tekst, inclusief de psychiater zelf.

Maar niet alleen qua vorm citeert Cixous Freud. Ze blijft heel dicht bij zijn analyse van hysterie en schetst Dora als een door wisselende directieven in de war gebrachte jonge vrouw. Weliswaar geeft ze Dora, in tegenstelling tot Freud, het woord, maar steeds in de termen die Freud al opgeschreven heeft. Daarnaast strooit Cixous wat met passages die duidelijk het stempel ‘verzonnen’ dragen, zoals een droom van Freud of - wat anno 1996 enigszins gedateerd overkomt - de scènes waarin Dora ‘naar de voormoeders teruggaat’ en daar een lesbisch feest bijwoont, tot haar grote genoegen. Cixous lijkt hier gevangen te zitten in het toenmalige feministische vertoog.

Cixous volgt Freud dus in het verhaal over Dora, maar ze splitst het dikwijls in tweeën: het narratieve, representatieve gedeelte wordt doorbroken door het associatieve, onaangepaste deel van het verhaal dat Dora te vertellen heeft. Dit is zonder twijfel de belangrijkste vondst van Cixous. Zij accentueert hiermee het dissonante discours dat Dora zo wanhopig maakte, zonder de aanleiding hiervoor aan te wijzen. Dora wordt verscheurd door haar kinderlijke verleidingsfantasieën enerzijds en pogingen om actief te zijn als erotische vrouw anderzijds; door haar onorthodoxe verlangen naar vrouwen aan de ene kant en de verleiding zich in te voegen in de gegeven heteroseksualiteit aan de andere kant.

Cixous neemt op dit punt geen positie in. Ze laat Dora's mogelijkheden in deze tweestrijd open en doet geen uitspraken, zich beroepend op de tekst van haar geestelijke grootvader. Meedogenloos laat ze Dora rond-

[p. 28]

draaien in de draaimolen van de adolescente verwarring en stelt haar bloot aan de besmuikte lachjes van volwassenen. Misschien is ze hier meer psychoanalytica dan feministe, maar zij heeft nog een troefkaart in handen.

God zegene de Sixtijnse madonna

Zoals Freud zelf al in een voetnoot had toegegeven, was een van zijn blinde vlekken in Dora's analyse haar homo-erotisch verlangen naar mevrouw K. Cixous richt de schijnwerpers op dit besides en schrijft er de mooiste scènes van haar portret van Dora over. Zij gaat uit van een droom die Dora heeft verteld aan Freud, een droom waarin Dora zelf haar fascinatie voor de Sixtijnse madonna in verband brengt met mevrouw K. Rond deze droom weeft Cixous een web van vrouwelijke hartstocht en zij toont een veelkleurige waaier van symbolisch en presymbolisch verlangen. Dora ziet in mevrouw K. een moeder, een verleidelijke geliefde, een alwetende heteroseksuele matrone en een goddelijke madonna. Al naar gelang haar associaties verandert Dora haar positie in die van een pas geboren baby, een klein meisje, een biseksuele verleidster en een om initiatie vragende heteroseksuele jonge vrouw. In deze draaikolk van begeerten tekent Cixous een hartverscheurende schets van een vrouw wier portret gebarsten is, waardoor het verschillende facetten laat zien. Het portret van Dora toont ons zowel preoedipale verlangens als de trots van een adolescente vrouw, een tomeloze adoratie en de teleurstelling in de maatschappelijke configuratie. In de tussenruimtes van de begeerten van Dora creëert Cixous een utopische ruimte van vrouwelijkheid die nog niet is ingevuld.

Bij demel

De twee psychiaters hebben intussen hun Wiener melange en gebak uitgezocht. Freud neemt twee ronde zachte chocoladetaartjes, Cixous houdt het bij koffie en een mooie biscuit. Terwijl zij over hun analyses spreken, komt Freuds kleinzoon binnen. Hij, Lucien Freud, heeft net een expositie in Wenen en is zeer geïnteresseerd in het portret van Dora. Terwijl Cixous vertelt, rekent aan het buffet een stokoude dame af. Geruisloos verdwijnt zij in een zijstraat van de Stefansdom. Was dat niet Ida Bauer?