Lust en Gratie. Jaargang 10

[p. 144]

Zweepje
• Lou Andreas-Salomé

Van alle foto's die er van Lou Andreas-Salomé gemaakt zijn, is deze misschien wel de bekendste. Tegen een idyllisch decor van besneeuwde alpentoppen en beboste dalen, staat een kleine, houten boerenkar, waarop Salomé - in haar lange, nauwsluitende jurk - wat ongemakkelijk gehurkt zit. Met een zweepje in haar rechterhand en de teugels van haar trekpaarden stevig in haar linkerhand, kijkt ze met een verontschuldigende glimlach in de lens van de camera. Toch is haar blik lang niet zo beschaamd als die van haar eerste trekpaard, de joodse filosoof Paul Rée, die het juk van de kar maar ternauwernood durft aan te raken en zijn andere hand stijf en onhandig laat rusten tussen de knopen van zijn gilet. Je ziet aan zijn wanhopige blik dat hij die vijftiende mei van het jaar 1882 liever elders zou zijn geweest dan in het fotoatelier van Jules Bonnett in Luzern. Het tweede trekpaard daarentegen, Friedrich Nietzsche, omklemt stevig het juk en kijkt met vorsende blik als enige langs de camera. Hij lijkt trots in zijn lot te berusten en bereidwillig te wachten op de eerste zweepslagen. Hij was het dan ook die deze foto tot in de kleinste details ensceneerde. Door zijn serieuze en fiere houding wordt de aanschouwer belet de foto als een flauwe scherts af te doen. Het was dan ook geen grap voor Nietzsche, het was hem menens met Salomé.

Nietzsche had Salomé slechts enkele weken daarvoor in de Sint Pieterskerk te Rome ontmoet, waar hij haar met de woorden ‘vanaf welke sterren zijn wij elkaar toegevallen’ tegemoet trad. Sinds die eerste ontmoeting meende hij zijn lot in haar handen te moeten leggen, omdat zij volgens hem ‘de enige waardige opvolger van mijn filosofie’ was. Tijdens een gemeenschappelijke reis naar het Orta-meer in Italië en de beklimming van de Monte Sacro had hij haar daarop ten huwelijk gevraagd en dit verzoek in Luzern herhaald. Tevergeefs, want Salomé - die eerder ook Rée al had afgewezen - bleef volharden in haar weigering met wie dan ook in het huwelijk te treden. Twee mannen van middelbare leeftijd die beiden hun sporen binnen de filosofie al verdiend hadden, vechten om eenzelfde buit en laten zich vervolgens ook nog vrijwillig als trekezels van de toen nog onbekende en amper twintigjarige Lou Salomé voor de eeuwigheid vast-

[p. 145]

leggen. Wie was deze ‘steen der wijsheid’, zoals Nietzsche haar noemde, en waarom waren beide mannen zo in de ban van haar?

Zelfs Nietzsches zuster Elisabeth, die alles in het werk zou stellen een wig te drijven tussen Salomé en haar geliefde broer en daarin glansrijk zou slagen, moest erkennen dat Salomé de verpersoonlijking van Nietzsches filosofie zelf leek te zijn. Affirmatief als het leven, dapper als een leeuw, verwonderd als een kind en uitermate intelligent en doelzeker. Met behulp van privé-lessen van de Nederlandse dominee Hendrik Gillot in haar geboorteplaats Sint Petersburg had Salomé zich de belangrijkste werken van de westerse filosofie, theologie en cultuurgeschiedenis eigen gemaakt en ten tijde van haar ontmoeting met Rée en Nietzsche wilde zij zich met name in de filosofie en theologie verder bekwamen. Als voorproefje van haar plan om samen met Rée en Nietzsche een woon- en werkverband in Parijs te stichten verbleef zij in augustus 1882 enkele weken bij Nietzsche in Tautenburg. Hier voerden zij dagelijks gesprekken over onder andere de ‘freigeisterei’, de wederzijdse religieuze grondtoon van hun denken, de liefde en het sekseverschil en onthulde Nietzsche aan Salomé zijn idee van de ‘eeuwige terugkeer’. Salomé schreef twee essays, die de grondslag vormden voor de later gepubliceerde teksten Der Mensch als Weib (1899) en Friedrich Nietzsche in seinen Werken (1894). Het waren voor beide schrijvers heel inspirerende weken, waaraan echter door toedoen van Elisabeth Förster-Nietzsche een abrupt einde kwam. Zij overstelpte Nietzsche met lasterpraat over zijn vriendin, die zich respectloos over hem uitgelaten zou hebben en hem bij vrienden in Bayreuth belachelijk zou hebben gemaakt door spottend de bewuste foto te tonen. Nietzsche bleek gevoelig voor deze laster en vergat blijkbaar dat hij zelf de regie van de foto-opname in handen had gehad. Het blijft een raadsel waarom hij de jaloezie van zijn zuster niet heeft doorzien en in een persoonlijkheidscrisis terechtkwam, die tot een breuk met zowel Salomé als Rée leidde. Hij schreef hun dat najaar de meest beledigende brieven en ondanks verzoeningspogingen van Rée en Salomé is het tussen hen nooit meer goed gekomen; zij zouden elkaar nooit weer zien. Bij Nietzsche was eind 1882 de wanhoop compleet; hij probeerde zich ‘met opium in leven te houden’, zoals hij aan Rée schreef. In deze verlatenheid heeft hij vervolgens in slechts enkele maanden zijn beroemdste boek Aldus sprak Zarathustra geschreven, waarin wederom een zweepje ten tonele wordt gevoerd. Zarathustra ontmoet een oud vrouwtje dat hem op het hart drukt: ‘Jij gaat naar de vrouwen? Vergeet je

[p. 146]

zweep dan niet!’ Had Nietzsche dan toch liever op de bok plaatsgenomen in plaats van ervoor? Of is hier sprake van enige rancune van de filosoof, die het niet kon verteren de ‘entzückendsten Traum meines Lebens’ door zijn eigen paranoïde gedrag voorgoed verloren te hebben?

Salomé woonde vervolgens enkele jaren op vriendschappelijke voet met Paul Rée in Berlijn samen, waar zij een wijde kring van intellectuele vrienden hadden, met name onder de naturalistische stroming. Hier schreef zij haar eerste boek, Im Kampf um Gott (1885), waarin zij onder meer haar gesprekken met Nietzsche over religie verwerkte, en ontmoette zij de half-Perzische oriëntalist F.C. Andreas, met wie zij, na herhaalde zelfmoorddreigementen van zijn kant, in 1887 dan toch in het huwelijk trad. Het was echter meer een intellectueel samenwerkingscontract, want het bed hebben zij nooit gedeeld. In die jaren begon tevens haar meest produktieve periode als schrijfster èn als geliefde. Salomé publiceerde haar studie over Nietzsche en essays en verhalen, en wisselde haar werk af met talloze amoureuze affaires. De schrijvers Frank Wedekind en Peter Altenberg, de politicus Georg Ledebour, de arts Friedrich Pineless en de dichter Rainer Maria Rilke mochten om beurten de nu lege plaatsen voor de bok innemen. De liefde met Rilke noemde Salomé de meest volwaardige, maar werd na enkele jaren toch door haar beëindigd. Rilke zou te afhankelijk van haar zijn geworden en steeds meer een soort symbiotische moeder-zoonrelatie met haar willen hebben, die haar vrijheid en zijn dichterschap in de weg zouden staan. Salomé stuurde hem in 1901 een brief getiteld Letzter Zuruf, waarin zij hem voorstelde ‘zelf zijn eigen donkere god tegemoet te gaan’, hetgeen hij ook gedaan heeft en wat de mooiste poëtische werken heeft opgeleverd. Het lijkt er soms op dat Salomé haar zweepje vooral gebruikte om mannen die te dicht op haar nek kwamen zitten, weer van zich af te slaan. Zij wilde koste wat het kost een zekere autonomie bewaren, die haar in staat zou stellen te reizen, te werken en te leven zoals zij wilde. Salomé en Rilke zijn goede vrienden gebleven; daarvan getuigt hun dertig jaar lange correspondentie die gelukkig bewaard is gebleven en bij Insel Verlag is uitgegeven.

Naast de kunst en het sekseverschil was de liefde een van de belangrijkste thema's uit het werk van Salomé. Zij wijdde er in 1900 ook een theoretische tekst aan, de Gedanken über das Liebesproblem, waarin zij de liefde als een ‘creatieve levensdiepte’ omschrijft, die aan de ‘geest krachten toont die hij voordien niet kende’. Rond de eeuwwisseling verschuift Salomés

[p. 147]

interesse langzaam van de filosofie en de theologie naar de psychologie en vooral de psychoanalyse. Zij verbleef in die tijd samen met haar vriendin Frieda von Bülow lange periodes in Wenen, waar zij zelfstandig de psychoanalytische theorie bestudeerde. Pas in 1912 vroeg zij Freud om deel te mogen nemen aan zijn woensdagavondsessies en sinds die tijd werkte zij in nauwe vriendschap met hem en zijn dochter Anna samen. Dat zij Freud ook voor haar karretje heeft weten te spannen, lijkt aannemelijk als wij zien hoe Freud belangrijke psychoanalytische concepten als het narcisme op aandringen van Salomé heeft bijgesteld. Haar originele psychoanalytische kijk op zaken als de erotiek, de kunst, het narcisme en het sekseverschil legde zij neer in essays als Zum Typus Weib (1914), Anal und Sexual (1916), Psychosexualität (1917) en Narzissmus als Doppelrichtung (1921). Uit het feit dat zij - in tegenstelling tot veel andere vrouwelijke collega's - trouw bleef aan haar eigen filosofische inzichten en daarom ook niet Freuds theorie over bijvoorbeeld de penisnijd en de gebrekkige vrouw wilde onderschrijven, blijkt wel hoe zinvol het is ‘de zweep niet te vergeten, als je naar de mannen gaat!’

In de jaren dertig had Salomé als zeventigjarige nog altijd een psychoanalytische praktijk en schreef zij naar aanleiding van de vijfenzeventigjarige verjaardag van Freud de tekst Mein Dank an Freud (1931), die Freud ‘het mooiste wat ik tot dusver van u gelezen heb’ noemde. Alleen tegen de titel maakte hij bezwaar, want de tekst was volgens hem ‘een onvrijwillig bewijs van uw overwicht over ons allen’. In dezelfde tijd werkte zij aan haar autobiografie, de Lebensrückblick, die echter pas in 1951 voor het eerst gepubliceerd werd en nu tot haar meest gelezen boeken behoort. De laatste jaren van haar leven sleet Salomé in de betrekkelijke eenzaamheid van haar huis in Göttingen, waar zij ondanks haar verminderde gezichtsvermogen nog altijd las en studeerde. Zij overleed 's avonds in haar slaap op 5 februari 1937, enkele dagen voordat de nazi's bij haar thuis kwamen om haar bibliotheek te confisqueren ‘vanwege betrokkenheid met joden en andere subversieven’.

Joke J. Hermsen