Lust en Gratie. Jaargang 10

[p. 121]

Uncas
• Unica Zürn

Unikas Helden ermordet - kratzen
in kalter Erde - hoer' zu! Dank' es ‘M’ -
Manitou, der kalte Henker des
Traum's der ed'len Azteken, ko-hir-
kunas-kimhona, Letzter der Erde.
suna, der rote Adler, hinkt. kez-me,
der kreisende, kalte Zorn. thu-ma,
Steinherz und alkae ermordet.
Unkas der Letzte der Mohikaner
redet zu mir. Den hoere an: Kalt,
krank, alt ist der Mund, O Herz
im Erz der Erde. Unkas, Thokane,
edler Tomhak des Kin - Zuern -
Der letzte Mond - er sank. (Hakirer)

Ile de Ré, Frühling 1964

In het leven en het werk van de schrijfster en beeldend kunstenares Unica Zürn (1916-1970) wordt eindeloos en via verschillende wegen naar een thuisland en naar soortgenoten gezocht. In Zürns werk wordt een spel gespeeld, een spel dat in Zürns leven grensde aan een spel op leven en dood. Wat ze te verliezen of te winnen had? Niets meer en niets minder dan wel of geen middelmatig leven.

In een vroege roman van Unica Zürn, Katrin, Die Geschichte einer kleinen Schriftstellerin (1953), vertelt het veertienjarige meisje Katrin haar ‘Werdegang’ tot het bereiken van haar levensdoel: schrijfster worden. De kleine Katrin woont in een wereld(stad) die, volgens de principes van het geld, hiërarchisch is geordend: de beneden-, de midden- en de bovenstad. Helemaal boven deze gelaagde maatschappij is nog een kleine zandberg die

[p. 122]

men de vulkaan noemt. Het meisje Katrin is in de middelstad geboren, maar op het moment dat het meisje haar verhaal begint, woont ze samen met haar vader in de benedenstad. Haar vader is een schrijver die zeer weinig verdient. De kranteredacties zijn niet in zijn serieuze schrijfwerk, alleen in zijn raadsels, canards en moppen geïnteresseerd. Hun knusse huisje raakt verstopt met ongepubliceerde manuscripten, maar hij schrijft en schrijft. Hij broedt op een roman, blijft steeds langer in bed, vergeet zijn broodwerk te doen en merkt niet op dat de portemonnee leeg is en hij zijn dochtertje verwaarloost. Katrin vindt het allemaal best. Meewarig had ze weliswaar allang geconstateerd dat deze man nooit een groot dichter zou worden, toch is ze goedgestemd. Ze is dol op haar vader en snapt zijn verlangen. Ze voelt zich bovendien thuis in de benedenstad. Het is er vies en de mensen zijn er ongeletterd en arm, maar overal voelt ze waarachtige sympathie en bevroedt ze wijsheid. Er kan en mag veel. Men ziet dus wel meer kunstenaars daar beneden.

De grote ommekeer in hun bestaan vindt plaats als onverwachts een roman van haar vader wordt gepubliceerd en een bestseller wordt. Haar vader is van zijn obsessie, maar niet van zijn maagzweer bevrijd en gaat snel doen wat hij eigenlijk zijn hele leven had willen doen: reizen. Vader en dochter rest slechts een dag om afscheid te nemen. Als hij zich, als door de bliksem getroffen, opeens herinnert dat het Katrins verjaardag is, komt er bij het meisje opgekropt hartzeer naar boven. Verjaardagen en feestdagen werden, sinds de moeder er niet meer was, altijd vergeten! Hij was geen huisvader, daaraan was ze nu wel gewend, maar als ze het had geweten, dan had ze zijn kind niet willen zijn. Ze heeft er echter wel van geleerd. Zij, zij zou later nooit een kunstenaar trouwen. ‘Ein Künstler ist was entsetzlich Unpraktisches!’ Nadat ze vrede hebben gesloten, gaan ze samen op weg naar de bovenstad - daar waar de rijke mensen wonen, daar waar de schouwburg is en de boeken en de films gefinancierd en verslonden worden - naar de stad waar haar vader in zijn jeugd gewoond had. Op weg naar boven doen ze even de middenstad aan. Katrin wil per se een indruk krijgen en ze ziet het al snel. Kleinburgerlijk op en top: de hand op de knip, aangeharkt, benepen, oervervelend.

De bovenstad valt haar ook tegen. De mensen zijn er verwaand. Alles is er, ook de vrouwen, betoverend mooi maar oppervlakkig en kunstmatig.

De vulkaan als ultiem alternatief dringt zich vanzelfsprekend op. Ze wordt als het ware naar de ‘Berg des Leidens um die Kunst’, het oord waar de dich-

[p. 123]

Unica Zürn

[p. 124]

ters en de schilders leven, toegezogen. Als het meisje niet snapt waarom ze op hun feestdag daar geen kijkje gaan nemen - hij is immers een kunstenaar en zij wil er een worden - fulmineert haar vader. Zij èn hij waren doodgewone stervelingen die daar niets te zoeken hadden; hij niet omdat hij niets meer had voortgebracht dan een middelmatige roman en zij nog minder, er was immers nog helemaal niets uit haar vingers gekomen. De zandberg wordt natuurlijk door Katrin bestegen, natuurlijk pas na de dood van de vader. De gulden middenweg die de vader haar had aangeraden (in zijn eigen voordeel maar ook om haar het leven van een armoedzaaier te besparen), het secretaresse-beroep, zweert Katrin voor eeuwig af. Via een kunstenaar die als een vader voor haar is, krijgt ze toegang tot de kunstenaarsstand De woonomgeving is miserabel, de werksfeer daarentegen voorbeeldig. Iedereen stelt zijn leven volkomen in dienst van de kunst. Er heerst solidariteit en rust. Ze vergaapt zich en wil niets anders dan bondgenoot worden. Haar nieuwe leermeester neemt haar wens serieus door een stoïcijnse levenshouding van haar te eisen. Ze zou haar ogen niet op de anderen moeten richten, hoe jong en nieuwsgierig ze ook is. Ze zou zich moeten afkeren van de steeds wederkerende beelden en geluiden, leren haar ogen naar binnen te richten, terug te gaan naar een lang geleden verleden tijd. Op het moment dat ze de gezelligheid kan verzaken en haar denken de vrije baan geeft, komen de herinneringen aan de tuin uit haar kindertijd terug... en begint Katrin als vanzelf te schrijven.

Ook in het oeuvre van Unica Zürn wordt op de herinneringen uit de kindertijd ingezoomd, waardoor onder andere een grote held uit haar kindertijd tot leven komt: de indiaan Uncas, de laatste der Mohikanen, de romanfiguur uit het wereldvermaarde gelijknamige boek van J.F. Cooper (1826). Indianen duiken in allerlei vormen in haar werk op. In vele (pen)tekeningen. Soms groot en uitgewerkt, soms klein en rudimentair. In Zürns proza worden veel jeugdherinneringen over het indiaantje spelen opgehaald. De kinderen hoopten deelgenoot te worden van dit nobele ras. Zo welgevormd, moedig, beheerst, trots, wijs en zwijgzaam. Ze probeerden een geheimschrift te ontwikkelen en de vredespijp te roken. Coopers boek zat haar in het bloed. Zonder enige moeite werden hele dialogen gereciteerd. De kunst was het spannende en het gewelddadige van het leven van deze roodhuiden te imiteren. Het meisje in de novelle van Unica Zürn Dunkler Frühling verdubbelt haar kinderspel in sadomasochistische dromen. De indianen, vaak de Uncas, zijn voor de kinderen, met name voor de vertel-

[p. 125]

ster in Zürns proza geïdealiseerde alter ego's. Als op een dag, zoals wordt verhaald, midden in de kindertuin, werkelijk een levensgrote, oeroude Indiaan staat, zijn de kinderen dan ook met stomheid geslagen. Hij blijkt het opperhoofd van de Sioux-indianen te zijn, Big Chief White Horse Eagle, uitgenodigd tijdens zijn verblijf in Berlijn door haar vader. Het meisje staat perplex en is tegelijkertijd opgelucht. De werkelijkheid liet haar fantasie, haar ideaalbeeld, gelukkig volledig intact. Het opperhoofd gedroeg zich precies zoals zij zich altijd in (dag)dromen had voorgesteld.

Het zoeken naar cryptische boodschappen, het zich laten inwijden in raadselachtige tekensystemen of geheimschriften uitte zich ook in Zürns voorliefde voor de kunst van het anagrammen maken. Helaas werd Zürn aangeraden de betovering van de anagrammenkunst te doorbreken. Vlak voordat ze daaraan gehoor geeft, krijgt het een na laatste anagram de titel Unkas, der Letzte der Mohikaner.

Unica Zürn herinnert de rol die Uncas en zijn soortgenoten in haar kindertijd hebben gespeeld en geeft dat vorm. Omdat in Zürns proza de vertelster zo duidelijk aanwezig is, zoals in Katrin, Der Geschichte einer kleinen Schriftstellerin, wekt zij de indruk haar eigen geschiedenis te vertellen. Ook Unica Zürn wilde al op jonge leeftijd schrijfster worden, haar vader hield van reizen en heeft het schrijverschap als beroep gehad en ook heeft zij net als Katrin een blauwe maandag geprobeerd stenografie en typen te leren en verkoos later het onzekere leven van het kunstenaarschap. Bovendien heeft Unica Zürn het verhaal Katrin,... geschreven toen ze op het punt stond haar kunstenaarsvrienden in Berlijn te verruilen voor die in Parijs en zodoende het contact met haar dochtertje Katrin en haar zoontje Christiaan, die bij haar ex-man woonden, te verbreken. Om de cirkel rond te maken kan er worden toegevoegd dat Unica Zürn haar echtgenoot Uncas had genoemd en 's zomers in de tuin samen met haar dochtertje Katrin indiaantje had gespeeld.

Toch lijkt het niet waarschijnlijk dat het kind Unica Zürn, zoals het meisje Katrin, een buurman had die net als Pippi Langkous een paard in huis hield of dat ze ooit het paard Pegasus, de schutsengel der dichters, in haar vaders werkkamer heeft gezien om hem zijn roman in te fluisteren. Unica Zürns werk, zowel haar tekeningen, anagrammen en proza, zijn met elkaar vervlochten en zijn behalve autobiografisch, vooral metaforisch. Zowel in haar leven als in haar werk bouwde Unica Zürn een eigenzinnig universum op

[p. 126]

waarin behalve de witte man, de adelaar, het hoentje, de schorpioen óók de vulkaan en de indianenwereld een betekenisgevende rol vervullen.

Zürns leven en werk lopen gedeeltelijk in elkaar over. De vulkaan en het indianenrijk zijn niet alleen metaforen voor de kunstenaarskringen in Berlijn en Parijs, maar tegelijk synoniemen voor de mythologische berg Parnassus. Het gaat steeds om de meest kunstzinnige en intellectuele, en dus de meest hemelse plek op aarde. Maar hoe een volwaardig stamgenoot te worden als je als vrouw geboren bent? In de wereld van Uncas, in Coopers verbeeldingswereld, kunnen vrouwen mooi, ingetogen, vasthoudend, solidair en slim zijn, maar vrouwelijke nieuwsgierigheid bijvoorbeeld, doet toch alle nobele eigenschappen van het indianenras in een klap vervliegen. De maatschappelijke ordening van de berg Parnassus en de vulkaan lijken dezelfde wetmatigheid te vertonen. Dit dilemma was voor Zürn oplosbaar. Haar speurtocht eindigde niet op deze toppen van de aarde, haar doel lag hoger. Zij wilde toetreden tot de transcendentale wereld, het dichtersparadijs, de goddelijke wereld van de muziek, literatuur en de kunst. Om zo hoog te komen liet Zürn zich bemiddelen door de levenskunst of dichtkunst van haar idolen, de in haar ogen uitverkorenen, de godsgelijken, de meest geniale en nobele mensen. Haar lievelingsdichters waren Henri Michaux, Hans Arp en Comte de Lautréamont. Wie het werk van deze dichters kent, weet hoe betoverend hun geheimschrift kan zijn.

Omdat Unica Zürn in haar leven met waanzin te maken heeft gehad, wordt haar werk veelal met doktersogen bekeken en zodoende bij voorbaat gestigmatiseerd. Deze medische belangstelling is immens taai, mede omdat Zürn haar waanzin in haar werk gethematiseerd en uitgebuit heeft en zodoende slecht genegeerd kan worden. Zo'n blik maakt Zürns werk veelal zo plat als een dubbeltje en ziet niets zinnigs in een opmerking (Ferienzeit im Maison Blanche) dat de indianen in de gekwelde en verwarde toestand van een waanzinnige een teken van heiligheid zagen.

Ondanks dat haar leven als een ballast aan haar werk hangt, is Zürn toch minstens eenmaal op de berg Parnassus bijgezet. ‘Ze schrijft anagrammen zoals Homerus hexameters’, schreef Battus eens. Unica Zürn als dichter naast de dichter der dichters. Als Zürn dit had mogen lezen, had ze hoogstwaarschijnlijk dolgelukkig in stilte verzucht: ‘Kein Wunder kommt, wenn man es erwartet. Das - also das hatte ich ganz vergessen. Ein Wunder kommt unverhofft.’

Marion de Zanger