Lust en Gratie. Jaargang 10

[p. 111]

Sultanes
• Fatima Mernissi

De discussie over de rol en macht van vrouwen in de wereld van de islam laaide hevig op sinds Benazir Bhutto in 1988 via democratische verkiezingen premier werd van het islamitische Pakistan. Ze werd afgezet en ging bloedige confrontaties aan met haar autoritaire mannelijke tegenstanders. Met succes, want in oktober 1993 werd ze weer tot premier gekozen. Toen Bhutto in 1988 premier werd, kwamen haar tegenstanders daartegen in verzet door te beweren dat haar troonbestijging iets tegennatuurlijks was in de moslimtraditie; zij zou het eerste vrouwelijke staatshoofd zijn in een islamitisch land.

Voor de Marokkaanse sociologe Fatima Mernissi was dit reden om in de geschiedenis te duiken en te constateren dat niets minder waar is: liefst zeventien sultanes en vorstinnen regeerden over moslimrijken. In ietwat droge stijl schreef ze Sultanes, de macht van vrouwen in de wereld van de islam, een interessante en verhelderende sociologische verhandeling. Mernissi constateert dat de Pakistaanse politici in 1988 pas een beroep deden op de moslimtraditie toen hun nederlaag via democratische verkiezingen eenmaal een feit was.

Opvallend vindt ze dat de hedendaagse historici deze sultanes niet of nauwelijks noemen. ‘Door deze verdoezeling van relevante details zitten wij nu opgescheept met een volkomen misogyn moslimbewustzijn en daarom moeten we nauwkeurig weggelaten gedeelten onderzoeken van een geschiedenis die ons voorgespiegeld wordt als de enige en de eeuwige waarheid en als “de moslimtraditie”, en dan vooral de koppeling van het vrouwelijke en het politieke element als iets noodlottigs en rampzaligs.’ De vooroordelen zijn dus niet zomaar ontstaan, ze zijn gedeeltelijk door islamitische potentaten zelf gevoed.

In Sultanes onderwerpt Mernissi niet zonder enig sarcasme de ambivalentie van de politieke islam als machtssysteem aan een kritische blik. Om het politieke moslimsysteem te begrijpen, de achterliggende filosofie en de vraag waarom de komst van vrouwen in de politiek tot onenigheid leidt, is het volgens haar nodig het kalifaat te doorgronden. In het boek besteedt ze daarom erg veel aandacht aan dit onderwerp. De kalief is de hoogste

[p. 112]

gezagsdrager binnen het systeem, hij is de plaatsvervanger van de profeet. De kalief moet de religie verdedigen en tegelijkertijd waken over het politieke bestuur van de wereld. In de islamitische wereld is het kalifaat de droom van rechtvaardig bestuur en dat is alleen aan Arabische mannen voorbehouden. ‘In een monotheïstische religie als de islam, waarin het goddelijke en het mannelijke één is, is het logisch dat vrouwen uitgesloten worden’, stelt Mernissi snerend vast. Er zijn nooit vrouwelijke kaliefen geweest, hoewel verscheidene vrouwen zich als religieus geleerde verdienstelijk hebben gemaakt. Vrouwelijke vormen van de woorden imam (geestelijke) en kalief, de twee opperste machtsbegrippen in de Arabische taal, bestaan gewoonweg niet.

Mernissi portretteert ietwat langdradig de levens van zeventien van de meest prominente heerseressen in de politieke geschiedenis van de islam. Een van de beroemdste sultanes is Sultana Radia, die vanaf 1236 een aantal jaren over Delhi regeerde. Sjadarat ad-Doer die als slavin in een harem begon, regeerde vanaf halverwege de dertiende eeuw over Egypte. Ook Radia, de dochter van een sultan, was als slaaf begonnen. Na zesentwintig jaar heerschappij wees hij zijn dochter aan als troonopvolger en negeerde daarmee haar twee broers en de zogenaamde moslimtraditie. De Malediven werden van 1347 tot 1388 bestuurd door drie opeenvolgende sultanes. In het vorstendom Atjeh, het eerste Indonesische moslimrijk volgden vier vorstinnen elkaar op tussen 1641 en 1699.

Volgens Mernissi zijn de Arabische vorstinnen met opzet vergeten. De ‘vergeetachtigheid’ van hedendaagse Arabische geschiedkundigen en zelfs westerse islamspecialisten als Bernard Lewis maakt volgens Mernissi duidelijk dat ‘moslimvrouwen in het algemeen en Arabische vrouwen in het bijzonder op niemand kunnen rekenen voor de interpretatie van hun geschiedenis’.

Ook de aanwezigheid van vrouwen in gebedshuizen is nog steeds een brandende kwestie binnen de islam. En toch is hun aanwezigheid in de moskee nooit verboden door de profeet Mohammed. De profeet verbood alleen degenen die ongekookte uien en knoflook gegeten hadden de toegang tot de moskee vanwege de stank. Fatima Mernissi stelt hiermee de dubbelhartige houding van verschillende imams ter discussie, die beweren naar de letter van de Koran te prediken en zij steekt op een fijnzinnige manier de draak met de mannelijke overheersing in de islam. De vier voorwaarden om tot kalief gekozen te worden zijn kennis, onpartijdigheid, deskundig-

[p. 113]

heid en fysieke geschiktheid. Vrouwen worden niet geacht deze kwaliteiten te bezitten.

Mernissi's uitputtende behandeling van de onderwerpen in haar boek is een noodzakelijke inhaalmanoeuvre op de geschiedenis. Ze hecht belang aan de verhalen van de sultanes, omdat ‘ze ons kunnen geruststellen, want ons streven naar een op democratische uitwisseling gebaseerde sterke en hechte man-vrouwverhouding is noch verraad van onze voorouders, noch een imitatie van het westen’. Zo hield de verkiezing van Benazir Bhutto via het algemeen kiesrecht een volledige breuk in met de kalifale islam, omdat het ‘gesluierde’ en het ‘schaamteloze’ tezelfdertijd op het politieke toneel verschenen: de vrije wil van de vrouw en die van het volk, beide even gevaarlijk volgens de leer van de politieke islam.

Veel moslimstaten zijn sinds hun onafhankelijkheid in een paradoxale tweeslachtigheid beland: aan de ene kant is de islam de staatsgodsdienst en aan de andere kant erkent de staat door het instellen van parlementen dat de amma (het volk) via het algemeen kiesrecht ook meedoet. Het leven in deze ‘medina-democratieën’ is volgens Mernissi daarom een van de moeilijkste opgaves van deze tijd. Je mening mogen uiten volgens democratisch model en weten dat je die voor jezelf moet houden volgens islamitisch model. Want de imams blijven eraan herinneren dat binnen het kalifale systeem slechts plaats is voor één enkele mening, de tot heilig verklaarde waarheid van de kalief, alle ingevoerde democratische stelsels ten spijt.

Usha Marhé