Lust en Gratie. Jaargang 10

[p. 105]

Stigmata
• Anne Duden

Sommige lezers worden kotsmisselijk als ze de verhalen van Anne Duden lezen, zij moeten de boeken even wegleggen. Er zijn er zelfs die het weerzinwekkend vinden wat zij doet, die menen dat wie zo schrijft wel een afschuwelijk monster moet zijn. Haar verhalen zijn de minutieuze beschrijvingen van lichamelijke sensaties, de precieze verwoordingen van pijn en angst, de als onder een microscoop vergrote beelden van chaos en ontreddering die hen op stang jagen. De recensies van haar werk wijzen op benauwenis en dragen koppen als ‘Mein Gedächtnis ist mein Körper’, ‘Die Angst bleibt nicht namenlos’ of ‘Sprache der Qual’.

Duden ervaart de misselijkheid bij een deel van haar lezers als een compliment: het is haar gelukt bij hen iets in beweging te brengen; haar woorden laten hen niet onverschillig, zij dringen door de afweer, het pantser heen, maken emoties los. In een interview met Ineke van den Bergen voor vpro-radio in 1987 zegt Duden dat die afwijzing te maken heeft met het feit dat de meeste mensen geen taal meer kennen om leed of pijn uit te drukken, en dat die derhalve dan ook maar niet meer bestaan: dat alles wat niet in het perfecte ongeschonden beeld past, wordt ontkend. Pijn bestaat niet. Het is de uitdaging van de literatuur om die verloren taal vast te houden, maar ook om opnieuw aan de pijn uitdrukking te geven.

Aansluitend bij Baudrillard stelt Duden dat voor de meeste mensen dat wat zij op de televisie of video zien een groter werkelijkheidsgehalte heeft dan wat hen zelf overkomt of wat zij op straat zien (‘simulation’). Het gaat Duden erom uitdrukking te geven aan de woeker die onder die gladde oppervlakte altijd maar doorgaat. In haar teksten is niets ongeschonden, geen lichaam, geen beeld, geen liefde. Gelukkig hebben de krachtige suggestieve beelden die Duden weet op te roepen verder niets van doen met Baudrillards halfzachte poging tot een moderne mythologie, maar stoelen zij op unieke ervaringen die soms wonderschoon, soms duister intrigerend onder woorden worden gebracht.

De voorkomende misselijkheid bij haar lezers schuilt wellicht in iets anders dan in hun onwil om kennis te nemen van ellende en pijn. Mensen zijn zich over het algemeen zeer bewust van eigen pijn en falen. Dat ze er niet

[p. 106]

altijd mee te koop lopen is een ander verhaal. Iedereen kiest al of niet bewust een vorm van gedrag waarin men zich min of meer veilig voelt - dat daarbij wel eens op het verkeerde paard wordt gewed of dat soms dat gedrag zelf weer als een hindernis wordt ervaren, is weer een ander verhaal. Die afweer zegt misschien niet zoveel over de onwil om de werkelijkheid onder ogen te zien als wel over de vorm waarin Duden vertelt wat ze kwijt wil. Tenslotte is het leven zelf iets waar je niet onderuit kunt, maar is het lezen van een tekst een vrijwillige daad en zitten niet alle lezers te wachten op de verwoording van een pijn die hen zo dicht op de huid komt. Duden vertelt dat er ook lezers zijn die zich juist opgelucht voelen na het lezen van haar verhalen, omdat ze ze herkennen, omdat hun meest beangstigende en verwarrende ervaringen hier door iemand onder woorden zijn gebracht en ze daardoor beseffen dat ze niet de enigen zijn die soms de grenzen naar het ongerijmde en de chaos overgaan.

Het werk van Duden is moeilijk toegankelijk en leent zich er niet voor om het even snel door te nemen. De lezer moet bereid zijn zich over te geven aan de beeldenstroom en aan de springerige wijze van vertellen. Er is nauwelijks sprake van een dramatisch handelingsverloop noch van karakterisering. De zinnen rijgen zich aaneen van beeld tot loodzwaar beeld. Er is geen enkele distantie, er is geen humor - Duitse ernst, het doet denken aan de massieve beelden die Kiefer op het doek brengt. De verteller, altijd een vrouw, valt als subject voortdurend uiteen in meerdere stemmen of lost op in de omgeving.

‘Met de eerste geluiden die in haar langzaam ontwaken doordrongen - de stemmen van de gastvrouw, de gastheer en hun kinderen en de gelijkmatig en als onder druk uitgestoten fluittonen van een kennelijk vlakbij langsrijdend lokaal spoor, die uit een onverdraaglijke eenzaamheid en zinloze uitgestrektheid leken te komen en uit vele ooit geziene en nutteloos opgeslagen westerns - met deze eerste geluiden stond in haar, terwijl ze toch op haar zij bleef liggen, een zo ontzettende misselijkheid op, alsof heel haar lichaam binnenin van begin af aan geschonden was en alsof haar hersencellen zich allemaal stuk voor stuk, achter elkaar en ononderbroken over het terrein moesten bewegen, om maar geen enkele herinnering verloren te laten gaan, zo lang ze leefde en nog veel langer. Een enkele mens, een vrouw, een vrouwelijk kind. Aan de liefde voorbij. En met allen die vermoord waren als proviand, street-wise, naar het ene moment toe waarop klanken, geluiden,

[p. 107]

wanklanken, lachen en schreeuwen overgaan in muziek. ave maris stella. Ik kom. Ik zal koud worden en niets meer nodig hebben. Niet meer uitgespannen tussen hemel en aarde. Zonder te schreeuwen, helemaal stil trouwens. Maar voorlopig moest alles nog doorstaan worden. Ook New York. Hoewel ze er graag, zoals over alle toekomst ineens, met één sprong overheen gegaan was. Maar ze vond geen uitweg en geen lanceerplatform.’
(Das Judasschaf)

De verhalen van Duden zijn passieverhalen, lijdensgeschiedenissen. Door het schrijven gaat het lichaam weer bloeden, gaan de wonden weer open, blijkt de herinnering zich te verenigen met een beeldend vermogen dat alleen in het schrijven toegankelijk is en vorm krijgt. Stigmata. Haar verhalen doen pijn omdat ze de lezer niet de ruimte tot catharsis laten, ze zijn niet aristotelisch, niet dramatisch, ze bieden geen mogelijkheid tot identificatie met dramatische personages noch tot afstand.

Haar teksten moeten misschien meer gelezen worden in de traditie van de ‘poésie maudite’, zoals Rodenko die formuleerde in zijn inleiding tot de bloemlezing Gedoemde dichters. Het was Baudelaire die de catharsistheorie van Aristoteles omdraaide: er is niet éérst het kwaad en vervolgens de kunstenaar die de mens door schoonheid van het kwaad verlost. Nee, de kunstenaar is de hogepriester van het kwaad, hij heeft het kwaad nodig. Bij Baudelaire is de catharsis een staat van genade die al dan niet kan plaatshebben en niets met de creativiteit als zodanig noch met de intentie van de creativiteit te maken heeft. Het creatieve proces is bij de ‘poètes maudits’ wezenlijk destructief, aldus Rodenko, neerwaarts gericht. De dichter moet het licht mijden, het licht dat ruimte, orde, vorm schept; hij moet afdalen naar de onderwereld, naar het schimmenrijk - naar het rijk van de dood maar ook dat van de scheppingskracht.

Misschien kan die afdaling bij Duden begrepen worden als haar poging om onder de continue stroom van kant en klare beelden te kruipen, om het mediapantser te ondermijnen met andere beelden, woekerende beelden die niets verklaren, die niet geruststellen, die niet gestuurd worden; beelden die verhalen van een wereld waarin niets wordt vergeten en niets wordt toegedekt, een wereld waarin het altijd oorlog is, een duistere wereld die haar onbegrepen schaduwen werpt in het alledaagse georganiseerde leven.

Annelies Passchier