Lust en Gratie. Jaargang 10

[p. 85]

Ouderdom
• Grete Weil

De ouderdom is niet populair, noch als levensfase, noch als poëtisch thema, schrijft Maaike Meijer in haar ‘Winterbrieven uit Harfsen. Over ouderdom en zelfverlies bij Gerhardt en Eybers (Lust & Gratie 37). Wie over de ouderdom spreekt roeit, aldus Meijer, tegen de dominante stroom van onze cultuur in. Verhalen over de ouderdom verstoren onze droom van voortgaande groei en ontwikkeling, ‘tot de dood erop volgt’. Wat er aan het daadwerkelijke sterven nog vooraf kan gaan, daar staan we, zolang het onszelf niet betreft, niet graag bij stil. De ouderdom lijkt altijd ver weg.

Beschrijvingen van binnenuit over de ouderdom zijn schaars in de literatuur, en niet alleen in de poëzie. Er zijn beschrijvingen van iets grotere afstand, van schrijvers die hun gevoelens bij het verouderingsproces van hun ouders verwoorden, zoals bijvoorbeeld Inez van Dullemen in Vroeger is dood. Of zoals Vasalis in haar gedicht ‘Is het vandaag of gistren, vraagt mijn moeder’. In zijn roman Hersenschimmen doet Bernlef een integere poging zich de belevingswereld voor te stellen van een man die zijn greep op de ruimte en de tijd aan het verliezen is.

uist omdat je als lezer wéét dat het hier om een verbeelding van de ouderdom gaat, wordt de nieuwsgierigheid naar een getuigenis uit de eerste hand groter.

De Duits-joodse schrijfster Grete Weil (1906) heeft in haar boeken ‘het opperste taboe’, zoals ze in haar roman Generationen (1983) het spreken over de ouderdom betitelt, verbroken. In haar roman Meine Sekwester Antigone (1980) uit de vertelster het verlangen te ontsnappen aan het etiket ‘oud’: ‘Ich bin alt, eine alte Frau. Nicht sehr alt, ziemlich alt. Ziemlich: Das Loch, durch das ich entkommen möchte.’

Meine Sekwester Antigone is, na de novelle Ans Ende der Welt (1949), de roman Tramhalte Beethovenstraat (1963) en de verhalenbundel Happy, sagte der Onkel (1968) het eerste boek waarin Grete Weil de ouderdom als thema heeft. Niet van harte, lijkt het soms wel. De vertelster memoreert de afschuw die ze altijd tegenover oude vrouwen voelde: ‘Von allen menschlichen Erscheinungsformen war mir von jeher die einer alten Frau am widerwärtigsten. An uns haftet der Gestank jahrhundertelanger Sklaverei.

[p. 86]

Mit dem Mief der Bürgerlichkeit vermengt. [...] Meine Grossmutter [...] hatte für mich eine Ausdünstung, die mich würgte. Ich verbrachte endlose Schulstunden mit der Überlegung, wie ich sie am besten umbringen könnte. Da war Hass, wirklich Hass.’ Tegenover de weerzinwekkende gestalte van de oude vrouw, plaatst de vertelster de jeugd van de door haar zo bewonderde Antigone: ‘Antigone ist jung. Vor allem anderen jung. Wo immer Skepsis über ihr Verhalten einsetzt, steht ihre Jugend ausser Frage. Sie darf lieben.’ Verderop in de roman noemt de vertelster het oud-zijn ‘die schrecklichste, die Assoluta der unheilbaren Krankheiten’.

Ook in de roman Generaties blijven harde uitspraken over de ouderdom de lezer niet bespaard. In deze roman wordt beschreven hoe drie vrouwen van verschillende generaties met elkaar proberen samen te wonen. Het moeizame verloop van dit experiment wordt verhaald door de oudste van de drie vrouwen. ‘Altsein ist Ausschluss’, is haar bittere constatering. Zij staat ver van het clichébeeld van de ‘wijze oude vrouw’ - ‘Altersweisheit, dass ich nicht lache’ - ervaart daarentegen in sterke mate haar afhankelijkheid, voortkomende uit haar angst alleen te zijn: ‘Mein Ausgeliefertsein. Das Labyrinth, in das ich mich selbst gebracht habe, aus dem ich nicht mehr herausfinde. Durch das ich irre, blind und gehetzt. Der Weg hinaus verstellt durch die Angst, wieder allein zu sein. [...] Das ist das Alter. Anders als erwartet. Langsamer, grausamer. Die Zeit spielt mit mir, schlägt zu, lässt frei, schlägt zu. Angst vor dem nächsten Schlag. Angst auch in den Augenblicken der Freiheit.’

Slechts af en toe ontdekt de vertelster ook positieve aspecten van haar oudzijn. Bepaalde dingen hóeven niet meer: ‘So wurde das Skifahren, das einst Bedürfnis war, gestrichen. Wie gut das tut. Ich kann zu Hause bleiben, wenn andere sich in der Kälte tummeln. Ich mag mich nicht tummeln.’ De ouderdom ontslaat ook van voorgeschreven rollen. De ik mijmert: ‘Ein Buch über Witwen schreiben, die, von der Guten-Frau-Rolle befreit, selbständig und kreativ werden.’ Betekenisvol is ook dat Generationen eindigt met een fantasie over Antigone als oude vrouw, waarmee Weil Antigone het aura van haar eeuwige jeugd ontneemt (in de mythe, zoals opgetekend in de tragedie van Sophocles, doodt Antigone zichzelf op jonge leeftijd), waarmee zij Antigone ook de kans geeft uit die verstarring van de mythologische figuur te breken.

[p. 87]

In Der Brautpreis (1988) lijkt Weil het ‘boek over weduwen’ geschreven te hebben waar de vertelster in Generationen over mijmert. In deze roman vertellen twee vrouwen, beiden aan het eind van hun leven, over hun verhouding tot David, herdersjongen, zanger, en later koning van Israël. In de hoofdstukken beginnend met ‘Ich, Michal’ is Michal, de eerste vrouw van David en dochter van koning Saul, aan het woord. Weil geeft, bij monde van Michal, een prachtige herschrijving van het bijbelse verhaal. Een verhaal waarin Michal overigens weinig genoemd wordt. In II Samuel: 6 wordt de suggestie gewekt dat Michal kinderloos blijft als straf, omdat ze David had uitgelachen toen hij uitgelaten en met ontbloot bovenlijf voor het aangezicht van het volk gedanst had. In Der Brautpreis van Grete Weil vertelt Michal hoeveel ze van David heeft gehouden, maar niet meer met hem, noch met enig ander, wilde vrijen, na de gruwelijke bruidsprijs die David in opdracht van haar vader Saul voor haar betaalde (tweehonderd penissen van de Filistijnen, de vijand). In de hoofdstukken beginnend met ‘Ich Grete’ beschrijft een Duitse jodin hoe zij, door de vervolging in de nazitijd door anderen op haar joods-zijn werd vastgepind, terwijl zij daarvoor nooit veel affiniteit had gevoeld met de joodse traditie. Zij voelde zich thuis in Duitsland, interesseerde zich meer voor de Griekse mythologie dan voor de joodse geschiedenis en bracht het door haar bewonderde beeld dat Michelangelo van David maakte nooit in verband met het jodendom. Door de vervolging is het joods-zijn onontkoombaar aanwezig geworden, maar het valt Grete zwaar de inhoud van haar joodse identiteit te bepalen.

Voor zowel Michal als Grete betekent de ouderdom vooral: afstand doen, steeds maar weer afstand doen. ‘... das Alter zu meistern, eine schwierige Aufgabe, die aus Verzichten besteht, jeder Tag, jede Stunde ein neuer Verzicht’, vertelt Grete. Het is een afgedwongen afstand doen: ‘In der Jugend hatte ich es manchmal richtig gefunden, auf etwas zu verzichten, unaufgefordert, freiwillig. Jetzt ist der Verzicht von aussen aufgedrängt und schmerzt.’ Afstand doen, ook van geliefden. Michal vervloekt ‘... ein zu langes Leben, in dem die Geliebten wegsterben’. Gretes geliefde, Waiki, werd in 1941 gearresteerd en in Mauthausen vermoord. Ook de man met wie ze na de oorlog trouwde, Urs, is inmiddels overleden.

Afstand doen, ‘Verzicht’, zoals het in het Duits zo kernachtig klinkt: het lijkt het trefwoord voor de ouderdom. Ook vastgewortelde overtuigingen worden in het proces van ‘verzichten’ mee betrokken. Het meest recente werk

[p. 88]

van Grete Weil, de verhalenbundel Spätfolgen, verscheen in 1992. Het zesde en laatste verhaal van die bundel, ‘Und ich? Zeugin des Schmerzes’, is haast geen verhaal te noemen, maar eerder een heel persoonlijk statement of een balans die wordt opgemaakt. Zijn Weils boeken vaak autokbiografisch, hier treedt de stem van de schrijfster wel heel onverbloemd naar voren. Zij verwoordt wat er over is van haar verlangen en overtuiging een getuige te zijn.

Zoals voor vele andere overlevenden van de jodenvervolging en -vernietiging is getuigen, vertellen wat er gebeurd is, ook voor Weil na de oorlog een imperatief geworden. Op verschillende plaatsen in haar werk schrijft ze hoe de behoefte om te getuigen haar een doel gaf in het leven. ‘Als Zeuge muss ich aussagen. Dieser Wunsch, dieser Zwang hat mir die Kraft gegeben durchzuhalten’, staat er in Generationen. De drang om te getuigen is verbonden met de vraag naar de joodse identiteit. Als Grete zich in Der Brautspreis afvraagt wat haar joodse identiteit inhoudt, aangezien zij niet in God gelooft en zich niet verbonden voelt met het land Israël, blijft alleen dit over: ‘... dass ich als Jüdin erfahren habe, was Leiden bedeutet’. Deze ervaring met het lijden heeft tot een sterke identificatie met het lijden van anderen geleid en tot de drang ook voor dat lijden te getuigen. In ‘Und Ich? Zeugin des Schmerzes’ vraagt Weil zich af hoever die identificatie kan gaan en tot hoever haar getuigenis reikt. Zij denkt aan de schrijvers die er niet in geslaagd zijn verder te leven met wat ze wisten: Jean Améry, Primo Levi, Paul Celan, Bruno Bettelheim. ‘Der Unterschied ist: Sie waren in Lagern - ich nicht.’ Tijdens de anderhalve maand dat haar man, Edgar, in Mauthausen zat, en ook lang daarna nog, geloofde de ik ‘alle Schrecken, jede Qual, jeden durch Misshandlung zugefügten Schmerz und die ohnmächtige Verzweiflung beim gewaltsamen Tod der Kameraden miterlebt zu haben.’ En constateert: ‘Dieser Glaube ist mir - eine Spätfolge - seit einiger Zeit abhanden gekommen. Primo Levi hat die Lager so minutiös beschrieben, dass das Unvorstellbare zum geformten Bild wurde. Über vierzig Jahre lang habe ich mir eingebildet, ein Zeuge zu sein, und das hat mich befähigt, so zu leben wie ich es getan habe. Ich bin kein Zeuge mehr. Ich habe nichts gewusst.’

En toch komt in de titel van het verhaal het woord ‘Zeugin’ voor. Wat blijft er over om van te getuigen? Alleen de pijn, mijn eigen pijn, schrijft Grete Weil, alleen daarvan kan ik getuigen: ‘Ein paar Bücher habe ich geschrieben. Sie haben den Menschen erzählt von der Sinnlosigkeit, von der

[p. 89]

Demütigung, vom schlechten Gewissen derer, die überlebt haben und immer und immer wieder vom niemals vergehenden Schmerz.’ Dit afzien van iedere pretentie voor de ander met wie je je toch zo verbonden voelt, te kunnen spreken over deze ‘beperking’ tot de eigen pijn, komt mij voor als het meest indrukwekkende Verzicht dat Grete Weil geleverd heeft.

Barbara Jiskoot