Lust en Gratie. Jaargang 10

[p. 81]

Nageslacht
• Etty Hillesum

Riva Bernstein werd in 1881 in Rusland geboren. Van jongs af aan werd zij geconfronteerd met antisemitisch geweld. Na pogroms vluchtte zij in 1907 naar het Westen. Ze vond een nieuwe woonplaats in Amsterdam, waar zij de kost verdiende als lerares in de Russische taal. Een van haar leerlingen was Levi Hillesum, met wie zij in het huwelijk trad. Zij kregen twee zonen en een dochter: Etty.

Toen Etty zesentwintig was (de leeftijd waarop Riva het hoofd kaalschoor, soldatenkleren aantrok en haar land verliet), marcheerden de legers van Hitler Nederland binnen. Na verloop van tijd werden er steeds meer anti-joodse maatregelen getroffen. In die periode, waarin velen zich bezighielden met de politieke omstandigheden, begon Etty een dagboek om met zichzelf in het reine te komen. Haar weg naar een betere wereld voltrok zich in het innerlijk. Iedereen zou bij zichzelf elk atoompje haat moeten vernietigen, vond zij. Ieder mens zou elke vorm van innerlijke wanorde moeten omzetten in evenwicht. Dan zou de wereld vanzelf liefdevoller en harmonieuzer worden. Vanuit deze overtuiging schreef Etty van maart 1941 tot oktober 1942 elf schriften vol. Door het schrijven probeerde ze zelfkennis te verwerven en zo een beter mens te worden.

In het begin ervaarde ze zichzelf als chaotisch, ongecontroleerd en ongeduldig. Ze herkende zichzelf in haar moeder, tegen wie ze zich afzette. Riva was, getekend door traumatische jeugdervaringen en een leven in ballingschap, een onevenwichtige en dominante persoonlijkheid, die haar stempel drukte op gezin en huishouden. Etty beschreef haar ouderlijk huis als een ‘gekkenhuis’; zowel haar moeder als haar twee broers hadden bij tijd en wijle grote psychische problemen en werden dan verzorgd in psychiatrische klinieken. Ook Etty was regelmatig depressief. ‘Moeder is voor mij het voorbeeld, hoe ik niet worden moet’, schreef Etty, maar tegelijkertijd wist ze heel goed, dat ze veel van haar moeder weg had. ‘Dit is mijn beruchte Russische overdrijving’, schreef ze in een brief. Vriendinnen spraken over haar zwaarmoedige, Russische kant en over ‘dat dramatisch-Russische’ van Etty. 's Winters accentueerde ze haar Russische afkomst door een oude, zwarte kozakkenmuts te dragen. Etty genoot van de aan-

[p. 82]

dacht die ze kreeg om haar niet-Hollandse uitstraling (‘Wat een type, mijnheer! Zoals ze daar op die divan springt! Dat is zeker Russisch. Zoiets kennen wij hier in Holland niet.’), maar tegelijkertijd onderkende ze haar ijdelheid.

Met andere eigenschappen die ze met haar moeder deelde, zoals innerlijke vormloosheid, had ze meer moeite. Etty besefte dat ze van huis uit weinig structuur had meegekregen, en dat ze zichzelf, al schrijvend, moest opvoeden tot een gedisciplineerde, harmonische persoonlijkheid. Ze nam zich voor zich niet langer te versnipperen in dingen die niet noodzakelijk voor haar waren. Ze ging op zoek naar ‘leitmotiven’. Ze wilde rode draden door haar leven weven, die haar hielpen niet af te dwalen van haar levensweg.

Het bijzondere van de weg die Etty insloeg, schuilt in de paradox dat ze, zich afkerend van de chaos van haar moeder, als ‘leitmotiv’ juist de Russische taal koos, haar moeders moedertaal. Door vertaal- en grammaticaoefeningen probeerde ze haar geest concentratie en discipline op te leggen. Ook door het geven van Russische lessen (waarmee ze eens te meer in de voetsporen van haar moeder trad), probeerde ze structuur in haar leven te brengen. Etty hoopte door deze studie en het lesgeven nuchter te blijven, en zich niet te verliezen in oeverloze fantasieën en grootse gevoelens. Gemakkelijk ging het haar niet af. ‘Als ik een eenvoudige Russische vertaling maak, staat daar op de achtergrond in m'n geest het hele Rusland en vind ik ook, dat ik minstens zo een boek als de gebroeders Karamazow moet schrijven’, verzuchtte ze. En over het lesgeven schreef ze: ‘Ik leer wat woordjes en klanken aan een man, die later eens een onbeholpen zakenbrief daardoor zal kunnen schrijven en heb toch de instelling daarbij: het opbouwen van deze Slavische taal, mijn moeders moedertaal, in een ander. Is dat een overdreven gevoel bij zo een pretentieloos lesje?’

Ondanks de opdracht die ze zichzelf stelde - ‘En nu weer braaf en gedisciplineerd naar vertaling en Russische grammatica’ - fantaseerde ze, tegen de verdrukking in, over een toekomst als bemiddelingsfiguur tussen Rusland en het Westen. Het lesgeven beschouwde ze in het licht van die taak, vandaar dat ze haar leerlingen niet alleen grammatica bijbracht, maar ook begrip voor ‘dat onbegrijpelijke land in het Oosten’.

De schijnbare tegenstrijdigheid dat Etty, in haar poging een evenwichtiger leven te leiden dan haar moeder, juist de studie van haar moeders moedertaal koos om haar doel te bereiken, heeft te maken met de diepste drijfveer van Etty's leven en schrijven: het innerlijke huishouden opruimen en

[p. 83]

schoonmaken. Het waren de Russische kanten van haar persoonlijkheid, die niet op orde waren en onder handen genomen moesten worden. ‘Europa ben ik zelf,’ schreef Etty, ‘dat zit in mij en al mijn weten en ervaring en intuïtie, veel later, zal ik gebruiken om Rusland te doorgronden en weer aan Europa te vertellen, hóe het is.’ Europa was voor Etty haar bewustzijn, haar kennis en intellect. Rusland was de droomzijde van haar bestaan, haar fantasieën en verlangens.

Naast het bijhouden van haar dagboek en de grammatica- en vertaaloefeningen las Etty ook boeken over de Russische cultuur. Vooral het lijden sprak haar aan. Russen zouden beter in staat zijn het lijden te aanvaarden als een deel van het bestaan. Uit de romans van Tolstoj en Dostojevski leerde Etty hoe te leven onder barre omstandigheden, hoe ondanks alles een stukje van de ziel ongeschonden te bewaren. ‘De Rus draagt tot aan het einde en zet z'n schouders onder het volledige gewicht der ontroeringen en lijdt tot op de bodem. Wij houden halverwege op met dragen en bevrijden ons met woorden, beschouwingen, philosophieën, theoretische verhandelingen, wat je maar wilt.’ De uitzondering op deze generalisatie was echter Etty's eigen moeder. Vanaf het begin van de bezetting in 1940, stelde Riva alles in het werk om te ontkomen aan de fascistische terreur. Ze had aan den lijve ondervonden wat antisemitisme betekende en probeerde via ‘arisering’ en later via een brief aan een hooggeplaatste ss'er aan deportatie naar het Oosten te ontkomen.

Etty daarentegen, bereidde zich voor op de reis ‘richting Moskou’, die ze als onontkoombaar beschouwde. ‘God weet langs wat voor geforceerde omwegen ik toch nog eens in Rusland kom, als ze me, met talenkennis en al, in hun klauwen gekregen hebben’, schreef ze. In haar rugzak zaten twee Russische woordenboekjes en De idioot van Dostojevski, ‘om de taal te onderhouden’. Voor haar betekende ‘het Oosten’ zoals metaforisch over de concentratiekampen werd gesproken, niet alleen de vernietiging van het joodse volk, want de ‘echte’, uiterlijke, wereld was niet de enige waarin zij leefde. Ze had meerdere realiteiten: haar innerlijk was er een, en ook de literatuur, ‘mijn tweede vaderland’. In die literaire wereld was Rusland ‘het mooie lieve land’ waarnaar Rilke heimwee had, waar Dostojevski en Tolstoj schreven. Voor Etty waren de diepzinnige passages uit hun boeken net zo reëel als hun lijden in gevangenissen.

Etty wordt verweten dat ze wereldvreemd was, dat ze een ‘verliteratuurd leven’ leidde. Haar manier van leven was geen overlevingsstrategie, want

[p. 84]

ze was niet uit op overleven. Ze had de dood als deel van het leven, ook van het hare, aanvaard. Wel heeft haar ‘savoir-vivre’ het haar mogelijk gemaakt om in alle lijden en ellende oog te blijven houden voor het mooie, goede en zinvolle. De terreur van de nazi's kon niet verhinderen dat ze haar dromen en toekomstfantasieën bleef koesteren.

‘Het geldt nòg: het weten in mij dragen, dat m'n verlangen wordt vervuld, dat ik eens naar Rusland zal gaan, dat ik eens een van de vele kleine verbindingsschakels zal worden tussen Rusland en Europa. Dat is een zekerheid in me, die niet verstoord wordt door die nieuwe zekerheid: dat men onze vernietiging wil. Ook dat aanvaard ik. Ik wéét het nu. Ik zal anderen niet met mijn angsten lastig vallen, ik zal niet verbitterd zijn, als anderen niet begrijpen, waar het bij ons Joden om gaat. De ene zekerheid zal door de andere niet aangevreten of ontkracht worden. Ik werk en leef door met dezelfde overtuiging en vind het leven zinrijk, tòch zinrijk, al durf ik dat nauwelijks meer in een gezelschap te zeggen. Het leven en het sterven, het lijden en de vreugde, de blaren aan de kapotgelopen voeten en de jasmijn achter mijn tuin, de vervolgingen, de ontelbare zinneloze wreedheden, alles en alles, het is in me als één krachtig geheel en ik aanvaard alles als één geheel en begin steeds beter te begrijpen, zo maar voor mezelf, zonder dat ik het nog aan iemand zou kunnen uitleggen, hoe het alles in elkaar zit. Ik zou lang willen leven, om het later alles tòch nog eens te kunnen uitleggen en als me dat niet vergund is, welnu, dan zal een ander het doen en dan zal een ander mijn leven verder leven, daar waar het mijne is afgebroken en daarom moet ik het zo goed en zo volledig en zo overtuigd mogelijk leven tot de laatste ademtocht, zodat diegene, die na mij komt niet helemaal opnieuw hoeft te beginnen en het niet meer zo moeilijk heeft. Is dat ook niet iets doen voor het nageslacht?’

Denise da Costa