Lust en Gratie. Jaargang 10

[p. 77]

Mand
• Carry van Bruggen

Wat is taal? Het systeem van woorden dat wij gebruiken om dingen aan te duiden; het geheel van namen dat wij geven om mensen of onszelf aan te spreken. Dat is bondig geantwoord maar te eenvoudig gezegd. ‘Een jongen voelt zich niet Piet heten, maar Piet zijn. Het geval dat hij Jan zou kunnen heten lijkt hem absurd. Evenmin onderscheidt het kind tussen het ding en zijn naam. Uit mijn eigen jeugd herinner ik mij hoe iemand mij vertelde dat de Fransen een mand “panier” noemen. Ik keek naar het ding en dacht: Ze kunnen het wel panier noemen, maar het is toch een mand.’

Carry van Bruggen biedt in haar boek Hedendaags Fetisjisme (1925 eerste druk - 1980 laatste herdruk) een unieke verzameling bewijsstukken van de manier waarop wij onze taal verzelfstandigen tot een fictieve materie waarin de logica even ver te zoeken is als in ons eigen hoofd.

‘Iemand die benijd wordt is een benijde, iemand die belasterd wordt een belasterde, doch iemand die bedient, is een bediende. Men kan zeggen “Er liep geen sterveling”, maar niet “Er liepen twee stervelingen”. Men heeft roeiboten, geen roeischepen, zeilboten en zeilschepen, stoomboten en stoomschepen, scheepvaart- en geen bootvaartmaatschappijen. Men kan ergens onkundig maar niet kundig van zijn. Een jongen die zijn som niet kan maken, behoeft hulp, maar is niet hulpbehoevend. Men voedt zijn vee en voert zijn kind, maar men geeft zijn vee voer en zijn kind voedsel. Men kan voeren, voeden en voederen, doch niet opvoederen, alleen opvoeden, en dit heeft niets met voedsel te maken. Men spreekt van de ingezetenen der stad en de inzittenden in de auto, maar men mag gerust zeggen dat ze in de auto gezeten waren. Wordt een boek uitgegeven, dan is dat een uitgave, worden bankbiljetten uitgegeven, dan is dat een uitgifte. Men reikt bij zijn buren iets aan, doch men geeft het af aan de deur. Doch binnenskamers zegt men: ik zal het u aangeven, zo goed als: ik zal het u aanreiken. Men heeft kleurlingen, geen blanklingen, geen zwartlingen en geen roodlingen. Men kan iets menen en iets gissen, zich wel vergissen, maar zich niet vermenen. Onteigenen is hetzelfde als ontvreemden!’

[p. 78]

Leg dat eens uit aan een buitenlander die Nederlands wil leren. Toch vindt iedereen zijn eigen taal begrijpelijk en logisch en vooral vanzelfsprekend. ‘Een Duits meisje, vernemend dat men in het Nederlands de zelfstandige naamwoorden niet met een hoofdletter schrijft, riep verbaasd uit: Wie komisch!’

Van jongs af heeft ons denken en voelen en ervaren zich volgens Carry van Bruggen zodanig met namen en benamingen geassocieerd dat het een tenslotte niet meer van het ander te onderscheiden is. ‘De eigen taal wordt niet meer als “taal” gevoeld: het ding heet niet “mand” maar is “mand”. Dus niet alleen voor het kind is het onderscheid tussen het ding en het woord, tussen de werkelijkheid en de benoeming ervan opgeheven; niet alleen voor een kind is dientengevolge de afstand des te groter tussen de eigen taal en het grappige of bedreigende koeterwaals van een vreemdeling. Onze wereld heet niet alleen “de wereld” maar is “de wereld”.’

Taal, mode, godsdienst, eetgewoonten, verkeersregels, woonwijzen, samenlevingspatronen, al onze eigen gebruiken aanvaarden wij zonder meer, vaak zelfs als iets natuurlijks, terwijl het afwijkende, het andere, als abnormaal en vaak zelfs als dwaas wordt ervaren.

Denkbeelden over taalzuiverheid en taalgevoel zijn verweven met andere collectieve vooroordelen; Carry van Bruggen trekt de lijn naar nationalistische of seksistische kletskoek voortdurend door. ‘Deze stroeve Noorderling duldde geen inbreuk op de etikette. Deze eenvoudige Noorderling hing niet aan uiterlijke vormen. Zijn Slavische heftigheid dreef hem tot overijlde daden. Zijn Slavische indolentie hield hem van elk besluit terug. Zijn Zuidelijke losbandigheid deed hem alle gezag verwerpen. Zijn Noordelijke eigengereidheid deed hem alle gezag verwerpen. Met Oosters fatalisme schikte hij zich in zijn lot. In zijn plotselinge woede verried hij zijn Oosterse afkomst. Als een echte vrouw kon ze niet zwijgen en bedierf daardoor het spel. Als een echte vrouw wist ze hem dagen lang in de waan te houden, dat ze niets vermoedde. Echt vrouwelijk dacht ze slechts aan haar toilet, terwijl haar man zijn speech voorbereidde. Echt vrouwelijk trachtte ze zich aan haar mans denkbeelden te assimileren en ze voor haar eigene uit te geven.’

Al deze staaltjes van openbare irrationaliteit heeft Van Bruggen aangetroffen in kranten en boeken, en ze laat maar een fractie zien van de hoeveelheid tegenstrijdigheden en waanredeneringen die ze heeft opgemerkt. ‘Overal ligt dezelfde nonsens voor het scheppen.’

[p. 79]

Even hard lacht zij de literaire puriteinen in hun gezicht uit, omdat zij een ‘zuiver Nederlands’ menen te bezitten en te moeten beschermen. ‘Ik ben, hij bent, wij bennen, is niet in strijd met “taalgevoel” maar met taalgebruik. [...] Men kan toch niet voelen dat de hoger geplaatste “ambtenaar” en de lager geplaatste “beambte” heet, het zou evengoed andersom kunnen zijn.’

Taalgevoel is een fictie, evenals de hardnekkige ‘poëtische’ waan dat de woorden op zichzelf iets zouden betekenen, dat ze als klank zouden uitdrukken wat ze ‘inhouden’ of bedoelen. ‘Van het Engelse mob beweerde eens iemand dat het zo precies het plompe en compacte van een volksmenigte uitdrukte; het beduidt echter vulgus mobile, dus precies het tegendeel. Een klein meisje, dat niet beter wist of “frivool” beduidde droefgeestig, hield stijf en strak vol dat je het ook heel goed in het woord voelen kon.’

Dat boeken in de oorspronkelijke taal moeten worden gelezen, dat bepaalde talen geschikt en andere ongeschikt zouden zijn voor zang, poëzie of filosofie, dat de klank van een woord laat voelen wat het woord betekent - het zijn ideeën waar Van Bruggen overtuigend de spot mee drijft. Alleen al van het verschijnsel dat eenzelfde woord in verschillende contexten totaal andere betekenissen kan krijgen, laat ze tientallen staaltjes zien. ‘Je hebt teer op je jurk, dat is jammer, het rose is zo teer. Een bedrukt gezicht, bedrukt bankpapier. Diefstal, paardestal. Koffie aanvoeren, argumenten aanvoeren, een leger aanvoeren. Een bemande boot, een bemande fles. Haal je broek op, haal je geld op, haal je hart op. Hulp van Franse zijde, een jurk van Franse zijde.’ En zo gaat ze enkele pagina's door.

Waren de woorden als klank(samenstelling) werkelijk expressief, dan zouden ze overal en altijd worden begrepen, net als muziek en schilderkunst, net als onze gebaren; dan was esperanto niet nodig. De verschillen tussen talen zijn juist bizar, onoverbrugbaar en moeilijk te begrijpen. ‘De Westfaalse boer gebruikt het woord “brein” alleen voor de hersens van een dood varken, het verhoudt zich in rang tot ons woord als “kreng” tot “stoffelijk overschot”.’

Elk woord is een code, een (stilzwijgende) afspraak, zoals spelling en grammatica, zoals alles tussen mensen, even willekeurig (‘het zou evengoed anders kunnen zijn’) als sociaal-historisch bepaald. Aan een klank of klanksamenstelling wordt pas een specifieke betekenis toegekend in een specifieke context; in die zin is taal altijd een vergroeiing met een bepaalde omgeving, tijd en plaats, met een speciale menselijke groepering.

[p. 80]

‘De taal is een code en een code van troebele en duistere herkomst, uit de kudde- en kastedriften der “kloeke vaderlandslievende mannen” en het onbenul der “spraakmakende gemeente” te zamen gebrouwen, echter als code niettemin volkomen bruikbaar.’ Zolang de een maar weet wat de ander bedoelt. ‘Het komt er niet op aan wie de code samenstelt, of hij is samengesteld, maar het is van de grootste betekenis dat de mensen zich in het gebruik der tekens niet vergissen. Ook tot wachtwoord in het leger dient het ene woord zo goed als het andere, maar alles hangt er van af, dat iedereen de afspraak kent.’

De ontmythologiserende kern van haar betoog is nog steeds actueel. ‘De taal op zich zelf is niets, is minder dan de hoop stenen, waaraan men geen waarde toekent voor en aleer de bouwmeester ze heeft geschikt.’ Je zou wel willen weten welk standpunt Van Bruggen nu zou hebben ingenomen tegenover het bedreigde Nederlands als minderheidstaal in het Europa van de eenentwintigste eeuw.

Lidy van Marissing