Lust en Gratie. Jaargang 10

[p. 73]

Licht
• Andreas Burnier

Aan het einde van de Haagse Sophialaan bevinden zich de geheime werelden waar Radha Altman in De litteraire salon rusteloos zoekt naar ‘het onbestemd andere’. Burnier maakt hier mooi gebruik van de gegeven geografie. Radha's geheime werelden zijn gesitueerd in drie aan elkaar evenwijdige straten die dwars op de Sophialaan liggen: de kerk van broeder Balthasar in de Anna Paulownastraat, het schildersgezin Frederik in de De Ruyterstraat en het Panorama Mesdag in de Zeestraat. Hier wordt op subtiele wijze een aanwijzing gegeven van het doel in Radha's leven, het zoeken naar Sophia. De geliefde Sophia ‘die alles en iedereen overbodig zou maken’ zal Radha pas op middelbare leeftijd vinden.

Sophia is de personificatie van de goddelijke wijsheid en de geestelijke gids. In de gnosis is de weg naar de kennis van God onlosmakelijk verbonden met Sophia of ‘Wijsheid’, kennis van het goddelijke ofwel kennis van het Zelf. De geliefde Sophia is het beeld voor de volmaakte innerlijke ontwikkeling; het proces van de persoonlijke ontwikkeling is het thema van de roman. Burniers ideeën over de ontwikkeling van de individuele mens zoals zij die formuleert in De droom der rede en ‘De weg naar de top’ in Essays 1968-1985 zijn de basis waarop Radha's ontwikkeling gestalte krijgt. Heel summier weergegeven: het ruime bewustzijn van het kind versmalt zich in de puberteit tot het egobewustzijn, het onbewuste maakt plaats voor het rationele denken van de volwassene. Om tot een volledige ontwikkeling te komen zou die rondom de middelbare leeftijd weer contact moeten zien te leggen met het onbewuste. Een ontwikkeling waardoor de volwassen mens ‘geest en stof in een nieuwe relatie tot elkaar brengt’.

Het belangrijkste beeld waarin het contact met het geestelijk gebied wordt uitgedrukt, is de aanwezigheid van licht. Het ‘onbestemd andere’ waarnaar de veertienjarige Radha zoekt, is de verloren herinnering aan de herinnering aan de goddelijk gouden lichtwereld. Als zesjarige heeft Radha nog wel een herinnering aan de verloren lichtwereld. ‘Ik herinner mij een zwevende, gouden lichtwereld; heel moeilijk te beschrijven.’ Zij leeft in een mist die ieder jaar dunner wordt en waarachter de ‘aardse werkelijkheid’ tevoorschijn komt in grauwe kleuren. Het ‘felle blauw van de lucht, is nog het

[p. 74]

meeste verwant met mijn herinneringen aan de verloren lichtwereld, maar het blauw is heimwee, het roept verlangen op, het is niet het licht zelf’. Zij komt uit het licht en bevindt zich in een steeds verder optrekkende mist; haar meest urgente vraag is nu ‘waar is God?’ Ouder geworden is Radha die herinnering aan de lichtwereld kwijt, de mist is opgetrokken en ze staat met beide benen in de aardse werkelijkheid. Wat overblijft is het half bewuste gevoel iets te hebben verloren en dat veroorzaakt haar onrust. Alleen in ‘de geheime wereld’ van het Panorama Mesdag komt ze tot rust. Haar gang naar boven in het Panorama wordt niet voor niets beschreven als een initiatie: de hoge trappen wijzen op het klimmen naar kennis en de verbouwing, die ‘meestal’ plaatsvindt, is het symbool van herstel, dat net als het hout dat driemaal wordt genoemd een moeder symbool is: de bron van vernieuwing en herstel. Alleen door deze initiatie komt ze los van de profane aardse wereld en ervaart ze de ‘verdunde realiteit’ van het ‘geestelijk gebied’. De ‘geheime hemel’ van het Panorama staat tegenover de wereld daaronder, die zij verdeelt in alledaagse en geheimzinnige werelden. Het geheimzinnige van het schildersgezin Frederik schuilt in de creativiteit, de eigen verbeelding van de wereld. Om die reden spelen kunst, verbeelding en kunstenaressen een belangrijke rol in Radha's leven. Spiritualiteit is het geheimzinnige element in de wereld van broeder Balthasar; de kerkgangers stellen hun eigen innerlijke, religieuze wereld tegenover de alledaagse wereld.

Als puber die de herinnering aan de herinnering aan de lichtwereld kwijtraakt, beweegt Radha zich rusteloos in een duistere wereld. Zij zwerft ‘bij het vallen van de avond door het grauwe Den Haag of langs de nog grauwere zee’. Het weinige licht dat in haar jeugd schijnt, is de ‘streep gouden licht’ die tussen de gordijnen van de aanbeden leraar kunstgeschiedenis, Karlsson, valt. Hier wordt de aanwezigheid van het licht verbonden met de liefde, het is haar gevoel van liefde dat het licht tot een gouden lichtstreep maakt, wanneer de liefde over is, blijft er alleen een streep licht over. Door deze jeugdervaring vat Radha de aanwezigheid van licht op als een teken van liefde. In Parijs gaat Radha samen met Lucia (haar naam wijst al op ‘licht’) naar een vrouwenfeest. De ‘eindeloze kale trappen’ die ze vergelijkt met een ‘jacobsladder’ komt deze keer niet uit in een ‘geheime hemel’. Integendeel, het appartement waar ze terechtkomt, is de omgekeerde wereld van het Panorama. De omgeving is vervallen, geen gezeefd licht en rust, maar donkere grauwheid en chaos waardoor zij zich opgelaten voelt. De

[p. 75]

sfeer in het Panorama schiep de mogelijkheid ‘de stille wijding van het panorama’ te ondergaan. De volledig omgedraaide situatie van het vrouwenfeest lijkt nauwelijks de juiste omstandigheid voor de inwijding in de liefde. In deze vervallen hel valt de licht uitstralende Lucia op, zij fungeert voor Radha als een ‘lichtbaken’ die zich ‘aan de andere zijde’ bevindt. Radha vat liefde op voor Lucia, ‘dit kalme lichtwezen’. Al snel blijkt dat Lucia's licht schijn is en haar relatie met Radha een spel. Daarop wezen eerder al Lucia's lila choker en haarlint: lila betekent ‘spel’ in het Sanskrit. De streep licht tussen de gordijnen van Karlsson komt in zeer gereduceerde vorm terug in de gordijnstof die Lucia uitzoekt: ‘blauw met een witte streep’. Dat er 's avonds soms al licht brandt als zij thuiskomt, is meer een indicatie van de aanwezigheid van de ander dan van de liefde. Toch stelt het haar gerust, ook al is Lucia (en later Sidra) de ware geliefde niet, het is beter dan thuiskomen in een donker huis.

In Radha's volgende relaties wordt het in toenemende mate donker. Haar verhouding met de Leeuwentemster speelt zich af in de schemering en in haar huwelijk met Sidra schijnt in het geheel geen licht meer. Sidra is een nachtmens en aangezien zij de orde van hun relatie bepaalt (en niet zoals Frans de Rover zegt het ordeningsprincipe van de roman) verdwijnt het licht uit haar leven. Vanaf het moment dat Sidra na zeven jaar huwelijk terugkomt van een reis naar Egypte, speelt hun huwelijksleven zich af in het schimmenrijk, Charon zet Radha over. Nog eens 7 jaar later begint voorzichtig Radha's ontwaken, zij heeft het gevoel iets ‘van het echte leven’ te missen zonder precies te weten ‘waaruit dat zou moeten bestaan’. Alleen bij haar vriendin June, kunstenares, kan ze ontsnappen aan de grauwheid van het leven. June's atelier heeft een ‘gigantisch dakraam’ waardoor zij de zon ziet schijnen en ‘wolken tegen de hardblauwe lucht’ zich aftekenen. Zij vraagt zich af waarom het bij June zo anders is dan elders, zij is zich niet meer bewust van het heimwee dat het harde blauw van de lucht vroeger in haar opriep, maar het blijft wel een prikkel. Radha leeft het leven van de intellectuele nachtmens, iemand die ‘over zichzelf en anderen en de belangrijke dingen van dit korte leven werkelijk bijna niets’ weet. De vroege ochtend wanneer de zon verschijnt, ‘het interessantste gedeelte van de kosmische dag’, gaat aan haar voorbij. June onderscheidt zich van Radha en haar omgeving omdat zij niet vast zit in dit onverlichte leven.

Het licht keert pas weer wanneer zij drie jaar later alleen op reis gaat. Op het strand van een baai van Kauai voelt zij zich plotseling ‘opgenomen in een

[p. 76]

groot kosmisch licht’. De omgeving valt weg en er is ‘alleen nog het licht, in de lucht en in het water. [...] Dit licht was wijsheid en liefde tegelijk en ik was daar zelf een onderdeel van.’ Radha ervaart spontaan ‘tat tvam asi’ (dat zijt gij) dat drie jaar eerder nog een onbegrijpelijke wijsheid voor haar was, althans het heeft er alle schijn van. Zij beleeft wat Maslow noemt een piekervaring: ‘flitsen van hereniging [van de mens] met haar geestelijke kern en daarmee al haar medemensen, de kosmos en de goddelijke wereld’ (De droom der rede, p. 231). Wanneer Radha zich omdraait, lijkt het strand een bewegend schilderij. Nu zij in het licht de goddelijke wereld heeft gezien, lijkt de baai niet de echte werkelijkheid zoals ook het Panorama Mesdag, eenzelfde soort decor, niet de echte werkelijkheid was.

De ervaring aan de baai stemt haar hoog en deze stemming krijgt een vervolg tijdens de vlucht van Hawaï naar Nederland. In drie etappes vliegt Radha steeds verder de zon tegemoet en hoe meer ze in het licht komt, hoe hoger gestemd ze raakt. Haar hoge vlucht in het volle zonlicht en de diepe val in het isolement daarna zijn vergelijkbaar met Icarus: het beeld van de bovenmatige geestelijke ambities, gekarakteriseerd door sentimentele exaltatie en ijdelheid jegens de geest. Terug in Bakkum aan Zee blijkt Sidra vertrokken. Daarop volgen drie jaren van eenzaamheid, zwerven en reizen, vergelijkbaar met de ‘Lehrjahre’ van de jong volwassene. Juist over deze belangrijke ontwikkelingsperiode vertelt Radha relatief weinig. Hoe die ontwikkeling is verlopen, blijkt impliciet uit het vijfde hoofdstuk ‘Het verzonken Alexandrië’. Het hoogtepunt, haar reis naar Egypte, vertelt zij wel uitgebreid en zeer beeldend. De verbeelding en het beeldende dat zeer prominent aanwezig is in haar leven, benut zij optimaal wanneer Radha zich op tweeënvijftigjarige leeftijd aan haar levensverhaal zet. Meteen al in het eerste verhaal dat ze in De litteraire salon vertelt, blijkt dat zij deel heeft aan het ruimere bewustzijn van het kind. Via de voorstelling van de jongen aan de piano schijnt ‘het goddelijke gouden licht dat in strepen en flarden door de onpeilbare, donkere ruimten gaat’. Radha heeft de geliefde Sophia gevonden, zij is zelfs mede ondertekenares van de opdracht die aan Radha's levensverhaal voorafgaat.

Marlies Groen