Lust en Gratie. Jaargang 10

[p. 61]

Kindertijd
• Ida Gerhardt

Ida Gerhardt is nu achtentachtig jaar en nog altijd zeer produktief. Haar laatste bundels waren Het sterreschip (1979), Dolen en dromen (1980), De zomen van het licht (1983) en De adelaarsvarens (1988). In 1982 verscheen bovendien een nieuwe editie van Gerhardts Verzameld werk, mooier uitgegeven dan ooit, in twee delen. Als de dikke Van Dale zijn die delen gevat in een hardkartonnen hoes, met foto's van de dichteres. Een niet toevallige gelijkenis: als er één dichter is die de Nederlandse taalschat bewaart en proeft, dan is het Gerhardt wel. Zij gebruikt vaak woorden en wendingen die haast niet meer kunnen van antiquiteit, maar als je ze eenmaal bij haar hebt gelezen, zijn ze weer modern, afgestoft: horen ze er weer bij.

Opmerkelijk vind ik dat Gerhardts werk de laatste tien jaar ook losser is geworden, eenvoudiger, soms bijna vrolijk en in elk geval minder streng. Ook qua versvorm is het werk vrijer dan voorheen.

Merkwaardigerwijs wijdt deze oude, kinderloze dichter veel verzen aan kinderen. Het gaat dan vaak over het belaagde, van liefde verstoken kind. Gerhardt toont een onveranderlijke empathie met kinderlijk lijden. In het heel korte vers ‘Bekentenis’ uit 1988 bijvoorbeeld:

Ik kan langs vlakke velden gaan,
ik kan op hoge bergen staan, -
ik kan geen ogenblik vergeten
wat kinderen is aangedaan.

Eenvoudiger kan het haast niet. Die twee plaatsaanduidingen ‘vlakke velden’ en ‘hoge bergen’ roepen samen, in hun onderlinge tegenstelling en complementariteit, de gedachte aan overal op. Wanneer je iets ‘geen ogenblik vergeet’ denk je er altijd aan. Het gedicht zegt dan: overal en altijd, denk ik aan wat kinderen is aangedaan. Het bewustzijn van wat kinderen lijden wordt daarmee gepresenteerd als overheersend en buitengewoon indringend. Tegelijk vult het gedicht niet in wat kinderen precies is aangedaan, waaraan deze ‘ik’ precies denkt. Die ‘inhoud’ moeten we als lezers zelf aan-

[p. 62]

brengen, en zo word je gedwongen zelf te mediteren over wat kinderen wordt aangedaan. De eerste twee regels doen in hun simpele rijm een beetje denken aan een middeleeuwse ballade. Dat geeft een tijdloze dimensie aan het vertelde. Ze doen ook denken aan een oud kinderliedje (‘Ik kwam laatst over de bergen gegaan en zong er zo gaarne van taritata’). Het kind wordt door die reminiscentie aan het kinderliedje haast fysiek opgeroepen.

In andere gedichten is dit mededogen met het geschonden kind getransponeerd naar de dierenwereld. De ouders komen daar ook in beeld. Het gedicht ‘Confrontatie’, eveneens uit 1988, beschrijft bijvoorbeeld het bekende schilderij van de zwaan - het hangt in het Rijksmuseum - die haar nest furieus verdedigt: ‘De Zwaan van Asselijn die levensgroot/het hele doek diagonaal beslaat’. Ik citeer alleen de laatste strofe:

En wie hier achteloos denkt voorbij te gaan
of omkeert op zijn schreden en blijft staan,
hij wordt gedagvaard tot een kort geding.
Het eindeloos verdaagd verhoor vangt aan:
‘Wat hebt gij met uw kinderen gedaan?’

Asselijns schilderij brengt in het gedicht een ‘eindeloos verdaagd verhoor’ tot stand van de toeschouwers c.q. de mensenouders, aan wie nu eindelijk de vraag wordt gesteld: ‘Wat hebt gij met uw kinderen gedaan?’ De ouders moeten zich verantwoorden, als in een rechtszaak, voor wat zij hebben bedreven. De zwaan wordt op deze manier aan de mensenouders ten voorbeeld gesteld. Het kunstwerk als rechtbank: niet alleen het schilderij is een rechtbank, ook het gedicht is dat. Het blijft hier nog steeds open wat kinderen wordt aangedaan, maar de suggestie is sterk dat ouders kinderen groot kwaad kunnen doen.

Ook in ‘De slachtlammeren’ uit hetzelfde jaar tekent Gerhardt weer die fiere, formidabele dierenouders - de ‘machtige rammen’ - die zich vastbesloten keren tegen ieder die hun kinderen bedreigt. De dieren worden in al hun instinctmatige bescherming van hun jongen aan de mensenouders ten voorbeeld gesteld.

Uit deze gedichten spreekt een heftige empathie met het leed van kinderen. Een dergelijke empathie is mogelijk bij iemand die zelf een bemind kind is geweest, wiens spontane medegevoel met onrecht intact is gebleven:

[p. 63]

iemand die bijvoorbeeld zelf zo'n ouder of zulke ouders heeft gehad, die het kind door dik en dun steunde(n). Die empathie is echter óók mogelijk bij iemand die als kind emotioneel is verwaarloosd of met geweld is ‘opgevoed’, maar die erin is geslaagd deze vernederingen te overleven door ze te herbeleven, door zich te ontfermen over het eigen, innerlijke verlaten kind. Dat Gerhardt zelf een moeilijke kindertijd heeft doorgemaakt, is bekend. Het is expliciet gemaakt in de boeken van haar vriendin Marie van der Zeyde. Het gaat mij er hier echter niet om Gerhardts gedichten te reduceren tot neerslag van haar persoonlijk leven. Zelfs de cyclus In Memoriam Matris (1955) die alleen geschreven kon worden vanuit een traumatische relatie met een ongelukkige moeder, is voor ons als lezers van belang, niet omdat hij terugverwijst naar Gerhardts privé-leven, maar omdat hij vooruitwijst naar ons. Wij worden, als door Asselijns zwaan, verhoord. De cyclus maakt het voor lezers mogelijk hun eigen kindertrauma's te zien, te herkennen en opnieuw te beleven. Nu, in de late ‘kinder’ gedichten van Gerhardt, is de worsteling met het persoonlijk trauma niet meer zo aanwezig. Het trauma schijnt opgelost. De gestorven ouders van deze oude dichter spoken niet meer in haar leven rond. Wat gebleven is, is de nimmer aflatende gedachte aan andere verlaten kinderen. Aan hoe het doorgaat, het verstoten en verwerpen, en wat het aanricht in de kinderen die die kinderen zelf weer krijgen. Het allermooiste van de gedichten met dit thema vind ik ‘Het distelzaad’ uit 1983:

Ik hoorde een vrouw; zij zeide tot haar kind,
zómaar op straat: ‘'t Was heel wat beter als
jij nooit geboren was.’ Het zei niets terug,
het was nog klein, maar het begon ineens
sleepvoetig traag te lopen; als een die
in ballingschap een juk met manden torst
en radeloos merkt dat zij zwanger is.

In Babylon misschien of Nineveh.

Ja, het wàs zwanger, zwanger van dat woord.
Dat was, in duisternis ontkiemd, op weg:
tot in het derde en vierde nageslacht.

[p. 64]

Dat het kind niets terugzegt. Dat het zich alleen in lichaamstaal kan verweren. Al die treurnis en depressie die samengebald is in dat archaïsche woord ‘sleepvoetig’. De bijbelse vergelijking met de ballingschap drukt sterk uit hoe alleen dit kind is. Als het bij moeder thuis zelfs verbannen is, dan is er nergens een thuis om naar toe te gaan. Verder maakt de verwijzing naar het oude Babylon en Nineveh deze ervaring van verwerping tot een oeroude, tot een ervaring van alle tijden. Die verwijzing beeldt ook uit hoeveel dat kleine kind te dragen heeft: wat het dragen moet, is een letterlijk juk, als een onmogelijke, verschrikkelijke zwangerschap.

Behalve poëzie is dit vers nog een stukje psychoanalytische theorie. Het vers betoogt iets. Zeggen tegen een kind ‘'t Was heel wat beter als/jij nooit geboren was’ is als het inplanten van een distelzaad dat zal kiemen en uitgroeien tot een woekerplant. Zulke vervloekingen werken door ‘tot in het derde en vierde geslacht’. Precies dit idee is te vinden bij de psychoanalytica Alice Miller en drukte Freud al uit met zijn begrip ‘Schicksalsneurose’: ongelukkige ouders met weinig gevoel van eigenwaarde zullen ook hun kinderen weer belasten, zodat ook die weer moeilijk en neurotisch moeten leven. Enzovoort, totdat iemand deze keten weet te verbreken en het doorgeven kan doen ophouden.

Maaike Meijer