Lust en Gratie. Jaargang 10

[p. 57]

Joegoslavië
• Slavenka Drakulić en Dubravka Ugrešić

Het is woensdagavond en in het Olympisch stadion, hier niet ver vandaan, voetbalt Ajax. De stilte wordt voortdurend onderbroken door golven van gejoel en gejuich. Het is een angstaanjagend geluid, het geluid van een massa die nu nog opgesloten zit rond een veld waarop elf mannen tegen elf andere mannen een verbeten spel spelen. Over anderhalf uur gaat de deksel van de kookpot en zwermt de verhitte massa uit over de straten. In de stadionbuurt heeft het handjevol joden dat een menorah voor het raam had staan, deze verwijderd. Ajax is en blijft een ‘jodenclub’, de supporters draperen als geuzenteken de Israëlische vlag om hun schouders en dus roepen hun tegenstanders, de supporters van de andere club, in al hun primitieve wellust de voorspelbare antisemitische leuzen. Spel, zeggen de deskundologen, een vaak gewelddadig spel maar jarenlang was dit niet iets om je werkelijk zorgen over te maken.

Maar ik kan het geluid van de massa niet vergeten. Het is het geluid van een dreigende aanrollende zee die het individuele te boven gaat en nietsontziend alles met zich meesleurt. Zoiets moet Elias Canetti hebben gevoeld toen hij naar een protestdemonstratie in Frankfurt keek. Nooit heeft hij de fysieke aantrekkingskracht ervan kunnen vergeten en daarom heeft hij een groot gedeelte van zijn leven gewijd aan de studie van het raadsel van de massa en haar macht. Zit ik te ver van de massa af om de aantrekkingskracht ervan te voelen? Of heb ik Canetti en andere auteurs te goed verstaan, heb ik de verhalen die mij zijn verteld bij mijn ervaringen gevoegd en behoren die nu tot mijn herinnering?

De joelende massa boezemt mij afkeer in. Ik zie beelden van gewelddadige hooligans die de straten onveilig maken. Een stap verder en ik zie oorlog. De oorlog in het voormalige Joegoslavië waar misdadigers, nu gepromoveerd tot ‘krijgsheren’ of vermomd als twee- of driedelige grijze heren, hun moorden verpakken als ‘etnische zuiveringen’ en die hun handlangers onder andere recruteerden uit fanatieke agressieve voetbalsupporters.

Zoals het leven in vredestijd de elementen van oorlog in zich draagt, zo gaat in tijden van oorlog het dagelijkse leven door. Het is een empirisch gegeven dat de oorlogen worden gevoerd door mannen en dat het dagelijkse

[p. 58]

leven in stand wordt gehouden door vrouwen. Het lijkt mij dan ook geen toeval dat de twee ex-Joegoslavische schrijvers die dit leven van alledag in de oorlog tot uitgangspunt nemen in hun boeken, vrouwen zijn.

Dubravka Ugrešić's Nationaliteit: geen (My American Fictionary) en Slavenka Drakulić's Balkanexpress zijn beide persoonlijke documenten die mij meer zeggen dan welk journaalbeeld ook. Ugrešić begint haar boek met te zeggen dat zij in dit boek ingaat tegen haar persoonlijke en literaire principes. Volgens haar dient een schrijver zich te onthouden van: biografische notities, aantekeningen over andere landen en dagboekaantekeningen. Maar de oorlog in haar land, de machteloosheid, de verwarring, de totale chaos, noodzaakt haar een bewaarplaats van woorden te maken, een dictionary. In plaats hiervan typt zij per ongeluk fictionary en laat dat woord staan. Want als de realiteit niet meer bestaat dan verliezen fictie en factie hun primaire betekenis. De open brief en het dagboek behoren voor haar tot het oorlogsgenre, het genre der uiterste wanhoop.

Er is niets meer dat enig houvast biedt, dus begin je bij het begin. Daarom stelt Slavenka Drakulić in haar boek Balkanexpress in de eerste regel de vraag: Wat is oorlog? Vervolgens schrijft zij:

‘Dit is geen boek over de oorlog zoals wij die iedere dag op ons televisiescherm zien, of waarover wij in de kranten lezen. Het pakt de draad op waar het nieuws ophoudt, het zit ergens tussen de harde feiten, politieke analyses en persoonlijke verhalen in. De oorlog speelt zich immers niet alleen aan het front af, maar overal om ons heen. Het boek gaat over de andere, minder opvallende kant ervan, over de manier waarop wij er langzaam van binnen door worden aangetast. De andere kant van de oorlog is dan ook de binnenkant en als mijn korte geschriften, half verhalen half essays, iets op de lezer moeten overbrengen, dan is dat de verandering die plaatsvindt in onze waarden, onze manier van denken, onze emoties, onze wereldbeschouwing, in ons diepste zelf, een verandering die wij - en daar bedoel ik ook mijzelf mee - wel eens niet zouden kunnen herkennen of uit het oog zouden kunnen verliezen.’

Dank zij een wereldomspannend informatie- en communicatienetwerk kunnen wij zien en horen wat zich in de wereld afspeelt. De Golfoorlog konden wij zogenaamd op de voet volgen en elke dag zien wij de meest afgrijselijke beelden uit Bosnië. Wij zijn de best geïnformeerden uit de hele

[p. 59]

geschiedenis der mensheid. So what! De toverwoorden informatie en communicatie blijken ons echter eerder te bedelven en te verdoven dan waarlijk inzicht te verschaffen of echte communicatie tot stand te brengen. Wij kijken en luisteren ons letterlijk te pletter. Informatie is vaker de 06-lijn dan echt de liefde te bedrijven, het is vaker taart zien dan taart eten. Het is vormloze, structuurloze overdaad, het is de jungle zonder kaart. Het is maar al te vaak de opeenstapeling van murwmakende sensaties.

Drakulić schreef hierover een kort maar krachtig stuk dat in Hervormd Nederland (12 juni 1993) werd afgedrukt. Bij een granaatinslag in Sarajevo komt een tweejarig moslimmeisje om het leven. Enkele uren hierna is een cameraploeg ter plekke en filmt de plaats des onheils: de huilende vader en keer op keer zijn van bloed doordrenkte trui. Dan op naar het ziekenhuis waar de moeder zwaargewond ligt. Er volgt een gefilmde confrontatie van de moeder met de vader. Drakulić die voor de televisie zit, kan de beelden bijna niet meer verdragen. Haar hele wezen schreeuwt: genoeg, genoeg!, als de camera zich richting een wit laken met rode vlekken beweegt. En nog is het niet genoeg. Iemand tilt het laken op en er volgt een close-up van de dood, een klein verminkt gezicht. Daarop volgt nog een snelle shot van de begrafenis. Duur van het hele document: drie minuten. Dan schrijft Drakulić:

‘Herinnert u zich Auschwitz? Herinnert iemand zich werkelijk Anne Frank? Oh ja, natuurlijk herinneren wij het ons allemaal, en vanwege die herinnering hebben wij het idee, dat alles zorgvuldig moet worden gedocumenteerd, opdat schandelijke gebeurtenissen zich nooit zullen herhalen. Welnu, hier zijn ze, de generaties die op school leerden over concentratiekampen, over de fabrieken des doods, generaties wier ouders zwoeren dat het nooit meer zou gebeuren - althans niet in Europa, juist vanwege de levende herinnering aan het recente verleden. Wat heeft al die documentatie dan veranderd? En wat zal de huidige, nauwgezette boekhouding van de dood veranderen, die plaats heeft in onze huiskamers, als we kijken naar beelden van stervenden in Sarajevo? De grootste verandering heeft plaatsgehad binnen onszelf: toehoorders, kijkers, publiek. We zijn gaan geloven dat het onze taak is in deze rolbezetting het publiek te spelen. Alsof de oorlog theater is. Langzaam en zonder dat wij het merken, is er iets in ons geslopen, een soort hardheid, een onbekwaamheid om de werkelijkheid te zien - de signalen van ons eigen sterven. De close-up van het gezicht van het dode

[p. 60]

meisje was één scène te veel. Want het was zinloos. Voor het eerst kunnen we de oorlog van heel nabij bekijken, in al zijn macabere details. Dit heeft echter alleen zin als het iets ten goede verandert. Maar er verandert niets. Daarom zijn dit soort reportages pervers geworden. Ze zijn veranderd in pornografie van sterven.’

Altijd en eeuwig wordt er over dezelfde thema's geschreven: liefde, dood, oorlog, vrede, religie, relaties, eenzaamheid, ontworteling. Kortom over de menselijke conditie. Of er iets door verandert, of de mensheid vooruitgang boekt, is een moeilijk te beantwoorden vraag. Immers wij leven individueel maar kort en de geschiedenis die wij kunnen overzien en waarover wij documenten bezitten, is in vergelijking met de ongeschreven geschiedenis van de mensheid en de aarde eveneens erg kort. In de vaak moedeloosmakende realiteit en onder het vaak moedeloosmakende bombardement van schijninformatie, moet de schrijver blijven schrijven. Dat is net zo noodzakelijk als voedsel verbouwen, je werk doen, je huis opruimen, geld verdienen. Schrijven is een vorm van leven en dat kun je positief of negatief, goed of slecht doen.

Drakulić en Ugrešić schrijven met het bloed, het zweet, de tranen, de ontworteling en de eenzaamheid die het leven in oorlogstijd volledig bepalen. Zij kiezen voor het oorlogsgenre van de autobiografische notities om de oorlog in al zijn macabere details te laten zien, maar zonder te vervallen in een pornografie van het sterven. Zij willen zichzelf en de anderen inzicht verschaffen en een echte communicatie tot stand brengen. Zij voeren een strijd op twee fronten: tegen de oorlog en tegen de pervertering van woorden en beelden. Tegen de oorlog die elke nuancering laat verdwijnen, die van je buren een vijand maakt, een oorlog waarin wantrouwen als gifgas wordt verspreid, waarin woorden tot instrument van propaganda zijn gemaakt. Een oorlog die iedereen van binnen aantast.

Ik zit in mijn huis in Amsterdam. Het is stil, dan hoor ik een definitieve golf van gejuich. ‘Ze’ hebben gewonnen, maar dat betekent dat ‘ze’, de anderen, hebben verloren. Spel of realiteit? Vredestijd of toch een beetje oorlog?

Ineke van Mourik