Lust en Gratie. Jaargang 10

[p. 46]

Gisteren
• Maria Dermoût

Gisteren nog stond er op Java, ergens op Midden-Java, tussen de bergen Lawoe en Wilis in, maar dichter naar de kant van de Lawoe toe, diep in een ommuurde tuin onder donkere groene bomen een huis. Van binnen was het huis altijd even mooi en stil en erg koel. Pas nog noemden de roeiers de hier heel diepe baai ‘het huis der haaien’. Een langgerekte buitenbaai, een bijna ingesloten binnenbaai, waaraan de tuin Kleyntjes (Katé-Katé eigenlijk) lag. Er liep een weg van Ambon naar Noessa Nivé op de punt van het eiland. En ook Java en zijn blauwe bergen, en de blauwe zee er omheen. In het noorden de Javazee, in het zuiden de Zuidzee, links Straat Soenda, rechts Straat Madoera, zoals het stond op de kaart.

Luister kleindochter, Maria Dermoût debuteerde oud, al wel drieënzestig jaar, met een verhaal, een afscheidsverhaal over het meisje Riek. Het meisje woonde in het oud-Indische huis bij de Gunung Lawoe, samen met een stoet bedienden, veel dieren en haar ouders - Riek hield wel van hen, eigenlijk niet veel. Het huis, een echte besaran, heeft voor-, achter- en middengalerijen, bijgebouwen, stallen, witkanten portières, Singapore-deuren met gouden kraanvogels, djatihouten meubelen, wagenkamers, stenen pilaren, trappen naar de tuin, logeerpaviljoens en een oprijlaan van koningspalmen. En vloeren, kleindochter: door dagelijks wrijven en nawrijven, door ouderdom misschien ook, gesleten, bijna doorzichtige marmeren vloeren - dat gaf iets schemerends, iets onwezenlijks stils in de grote vertrekken.

Riek keek hoe Oerip op de mat zat en haar pruim ging maken: ‘Praat eens wat!’ zei Riek, maar Oerip was oud, veel praten was niet passend. Karto, die vroeger lastdrager was, wilde altijd wel praten. Over de bergweg die zo steil was geweest en de lasten zo zwaar aan het bamboejuk op zijn schouders. Iedere nacht. Of hij sprak over de anderen, hoewel dat eigenlijk niet passend is. ‘Hoor eens de eerste waterdrager heeft van de Chinees geleend, als de Chinees komt, verstopt hij zich altijd net zoals Oerip!’ Dan was er Roos, de naaister. Zij was een Soendanese, een Bataviaanse! Dat was heel deftig! En Boeyoeng: ‘Hatiku - luister toch -, je moet niets met hem te maken willen hebben. Een Batak! van Sumatra! Hij is anders dan wij - heus

[p. 47]

- heus -, hij is een menseneter!’ en geheimzinnig fluisterend, ‘hij heeft andere spuug, luister dan toch naar mij!’

Hier en daar en overal woonde Maria Dermoût. Op het eiland in de Molukken daar waar nog een enkele ‘thyun’ overgebleven was uit de tijd van de specerijperken. De tuinen lagen nu, zoals toen, hier en daar verspreid aan de beide baaien - buitenbaai of binnenbaai - met hun bosjes van specerijbomen, soort bij soort: kruidnagel bij kruidnagel, nootmuskaat bij nootmuskaat; enkele hoge schaduwbomen er tussen in, kenaribomen meestal; en aan de baaikant voor de windvlaag kokospalmen of platanen. Soms luisterde mevrouw Van Kleyntjes naar het eiland: hoe de baaien ruisten? de binnenbaai anders dan de buitenbaai en de open zee daarbuiten nog weer anders. En de vertrouwde geluiden: de stemmen van mensen en kinderen en dieren; muziek, zangen van alledag, uit het dorp over de rivier, op de tuin. Zijzelf hoorde ook bij het eiland - hier! op haar tuin aan de binnenbaai, voor het logeerpaviljoen, onder de platanen, de golfjes van de branding aan haar voeten.

Aan de achterkant van het huis, kijkende uit het raam van de woonkamer - daar was een hele wereld - vlak achter het huis een ravijn, een groot, diep en groen ravijn vol boomvarens, en verderop begon een bos en overal groene bergruggen. Maar over dat alles heen - verweg en in de diepte - lag de vlakte, als opengevouwen, lichtgeel, wazig en zonnig. Een vloek? dat mag jij niet zeggen kleindochter. Een ongelukshuis, ja maar ongeluk is niet hetzelfde als een vloek, en de tuin - de tuin Kleyntjes? zou die - neen, dat meen je niet, dat kun je niet menen. Overal waar mensen zijn daar is tegelijkertijd ongeluk, verdriet, slechtheid soms ook, venijn! jij weet wel - Venijn - maar daarom zijn wij mensen nog niet vervloekt, dat mag je niet zeggen kleindochter - het is niet goed dat te zeggen.

Maria Dermoût werd geboren in 1888 op de suikerfabriek Tirto bij Pekalongan op Java, uit een Hollands geslacht dat al honderden jaren in Indië woonde. Ze was getrouwd met een hoge rechtsambtenaar en ze reisde, zoals gebruikelijk voor Hollanders, haar halve leven heen en weer tussen Indië en Holland. Was het stil? Soms ruisten de bomen mee in de wind en de droge blaren van de klapperbomen om het huis maakten een kort klepperend geluid. Soms snoof mevrouw Van Kleyntjes de geuren van het eiland op: van specerijen die lagen te drogen - kruidnagelen, nootmuskaat, foelie; of serèh-gras; of de bast van kajoe-poetihboompjes; of vanille. Verschillende citroenen, andere vruchten, doerians daar hield zij niet van!

[p. 48]

Dermoût haar personages zijn voor de vorm Europeanen en Indonesiërs, bazig, moordzuchtig, hartelijk, ijdel of in verdriet, maar eerder zijn het verhaalfiguren, echt waar! ze bestaan bij de gratie van imaginaties en horen zeggen, overgedragen door mythe en legende, van Oost en van West. Ze bewegen zich in een wereld die bestaan heeft op aanwijsbare landtongen en op thuynen, op schepen die eens in de maand kwamen en gingen, op Oostindische, smaragdgroene eilanden, de tempo doeloe. Maar Dermoûts omzien, jaren nadat ze weg was en in Holland woonde, is ver afgedwaald van een politiek-historisch bestaan. De verhalen spelen in een peilloos, tijdeloos zijn, een onvertelde ruimte die Westerlingen wel ‘magisch’ noemen, maar op de eilanden deel is van het dagelijkse bestaan; een on-Hollands leven, waarin alle dualismen met voeten worden getreden; doden en levenden, zienlijke en onzienlijke dingen omringen ons. Dadelijk op de hoek, bij de overgang van buiten- naar binnenbaai, waar de baai op z'n smalst is en op z'n diepst door de zuiging van het getij, wandelde op de kaap zo nu en dan een matroos, een jonge Portugese matroos, die - toen - hier - verdronk; hij had naar huis gewild; hij had zijn naam horen roepen in de verte, Martijn was zijn naam.

Kleindochter! haar taal, de taal waarin Maria Dermoût vertelt, herinnert aan impressionisme, aan hortende spreektaal, veel herhalingen, afgebroken zinnen, ingehouden adempauzes, leestekens op verkeerde plaatsen. Ze wil vertellen over wat ze ziet en hoort, maar zo eenvoudig, zo gereserveerd mogelijk. De tienduizend dingen. Het zijn ze niet alle, de schulpjes en hoorntjes en slekken en qualletjes en zulk schorriemorrie, en niet genoeg. Er blijven nog de verbeeldingen. Gestalten zoals zij uitgebeeld staan in dansen en liederen en vertellingen; verzinsels - zomaar - hoe zou zij ze op kunnen noemen? Al deze dingen, en nog andere, en de hemel erbij, zijn het gisteren van Maria Dermoût.

Wat is het? ‘Dat gelanterfant en gehang met de bedienden hier moet uit zijn, begrepen?’ Een herinnering aan iemand, aan iets dat gebeurde, kan ergens bijna tastbaar blijven hangen - misschien is er nog iemand die er van weet, aan denkt soms. De vrouw dacht terwijl ze voorbij liep, dat zij dit al eens gezien had of gelezen ergens of misschien gedroomd. Maria Dermoûts verhalen zijn nog anders; zonder enig houvast niet meer dan een vraag?

Iets ten zuiden de landengte Passo, waar de prauwen overgetrokken werden naar open zee.

Pamela Pattynama