Lust en Gratie. Jaargang 10

[p. 21]

Cirkelen
• Christa Wolf

Wat deed de Oostduitse schrijfster Christa Wolf na alle kritiek op haar novelle Wat blijft (1990)? Die kritiek - het venijnigst van mannelijke journalisten in West-Duitsland - verweet haar opportunisme omdat zij haar vertelling over hoe zij indertijd door de Oostduitse geheime dienst in de gaten werd gehouden, pas openbaar maakte na de val van de Berlijnse muur, toen publikatie zonder risico was. Zij reageerde nauwelijks en trok zich terug.

Wat deed zij toen begin 1993 de dossiers van de geheime dienst toegankelijk werden? Zij bracht, in de Berliner Zeitung, het nieuws naar buiten dat zij dertig jaar geleden informante was geweest voor de Stasi. Na een hevige perscampagne tegen haar zorgde zij ervoor dat het hele Stasi-dossier over haar werd gepubliceerd onder de titel ‘Akteneinsicht: Christa Wolf, Zerrspiegel und Dialog’ (1993) en trok zich weer terug. Ze verbleef het afgelopen jaar in Californië. De Frankfurter Rundschau concludeerde na dit dossier: ‘Er blijft vrijwel niets over van die klopjacht van de afgelopen maanden met zijn belustheid om te ontmaskeren, zijn verontwaardiging en rouwklachten.’ In Californië begon ze aan een boek over het hele proces dat zich in en rond haar afspeelde.

Intussen is er een nieuw werk van Christa Wolf verschenen dat inzicht geeft in hoe zij in de jaren zeventig zichzelf en de maatschappij bekijkt. Het heet Sei gegrüsst und lebe; Eine Freundschaft in Briefen (1993). Het bevat de briefwisseling die zij, tussen 1964 en 1973, met de schrijfster Brigitte Reimann voerde.

In 1964 leerden de vrouwen elkaar kennen toen zij, als leden van een delegatie van de Oostduitse jeugdbeweging, een reis naar Siberië maakten. Christa Wolf woont in die tijd in de buurt van Berlijn; Brigitte Reimann verhuist van de stad Hoyerswerda in Zuid-Duitsland naar het landelijke Neubrandenburg in het noorden. Vanaf 1969, nadat bij Brigitte Reimann kanker is geconstateerd, worden de brieven frequenter en persoonlijker. Christa Wolf maakt Brigitte Reimann deelgenoot van de problemen die ze na Nadenken over Christa T. krijgt en van het geworstel tijdens het schrijven aan Patronen voor een jeugd. Opvallend is de parallellie tussen het leven

[p. 22]

van de romanpersoon Christa T. en Brigitte Reimann: het zijn alletwee onaangepaste, emotionele vrouwen die kanker krijgen en sterven.

Nadenken over Christa T. werd, na veel vergader en vertraging, in 1968 in kleine oplage gedrukt. De roman werd in Oost-Duitsland opgevat als een parabel: de gevoelige Christa T. werd ziek en ging dood door de onderdrukkende ddr-maatschappij. Men vond het boek zwartgallig en ondermijnend. Christa Wolf werd een mikpunt van kritiek.

Ze schrijft in 1969 aan Brigitte Reimann: ‘Dat mijn handen worden weggeslagen is een van mijn wezenlijkste ervaringen van de laatste jaren; eigenlijk het laatste wat ik had verwacht. Maar dit boek is wat mij betreft twee jaar geleden afgesloten. Ik geloof niet dat men er nog iets kritisch of iets raaks over kan zeggen dat ik intussen zelf niet weet. Ik weet niet eens of jij het wel echt zult lezen, het is inderdaad een beetje treurig.’ In diezelfde brief zegt ze: ‘Leven op zo'n manier dat je niet te erg tegen je eigen lijn ingaat, dat wil zeggen je werk doen en daar een paar mensen bij betrekken, is de enige soort dapperheid die ik nu zie.’ Na een brief van Brigitte Reimann die ‘berusting’ bij Christa Wolf signaleert, antwoordt ze: ‘Als iemand meent dat ik berustend ben geworden, is dat werkelijk een vergissing... Het ging niet zo goed met mij, elke nare blik van een trambestuurder betekende een middag lang een katastrofe. Kwetsbaar, zonder huid te leven - ik heb het vroeger nooit gekund, het is fataal. Maar ik geloof dat het nu voorbij is, omdat ik inzicht heb gekregen in de oorzaken en achtergronden ervan, zoals men dat zo mooi zegt. Als ik schrijf - ook nu - is dat altijd vanuit het tegendeel van berusting. Christa T. is weliswaar treurig, maar werkelijk allesbehalve berustend. In opstand komen tegen de dood, proberen de persoon die gestorven is aan de dood te ontrukken: hoe kan het minder berustend?’

In een latere brief uit 1969 schrijft ze hoeveel moeite de structuur van haar nieuwe boek Patronen van een jeugd haar kost, dat in 1976 zal verschijnen. ‘Ik hoop dat je weer aan het schrijven bent. Het is het enige dat je kan redden, hou er niet mee op, schrijf ondanks alle crises en twijfels door. Je zegt dat ik weet dat ik kan schrijven. Maar juist die zekerheid ben ik kwijtgeraakt. Iets waaraan ik werk en zeer veel tijd en kracht en gedachten heb gewijd is me helemaal mislukt - vanaf het allereerste begin. In zo'n fase breekt alles wat ik me wekenlang, juist door het schrijven, van het lijf heb gehouden met volle kracht door. Daarop reageren dan weer mijn hart

[p. 23]

en mijn hoofd met migraine, mijn hele zenuwstelsel met slapeloosheid. Ik schrijf je dit omdat ik je niets wijs wil maken.’

In 1971 worstelt ze nog steeds met het boek: ‘Ik werk eraan met grote innerlijke barrières, die zich in uiterlijke omzetten: ik kreeg bijvoorbeeld onlangs een heerlijke klap van de schoorsteen tegen mijn achterhoofd, waar ik vier dagen last van had en die mij het excuus gaven om te lanterfanten en veel te slapen. Want dat lukte mij de laatste weken niet meer, omdat dat verdomde boek mij echt tot in m'n slaap lastig viel. Het werken eraan is immers ook een soort psychoanalyse, want allerlei dingen die terecht allemaal verdrongen zijn komen nu weer naar boven drijven. Wat moet je daarmee, schrijf je het op, neem je er alleen kennis van, of verdring je het opnieuw?’

Kort voor de dood van Brigitte Reimann vertelt Christa Wolf haar welke manier van schrijven haar het liefst is: ‘Het doel van het schrijven is om taal te vinden voor de verandering in je innerlijke landschap. Het gaat erom die verandering op dat moment te betrappen dat zij zich voordoet, nog voor zij zich aan taal gebonden heeft. Die hele leugen van de roman, die weliswaar een conventie is en die goed verkoopt, is een wereld van verschil met hoe veranderingen zich werkelijk voltrekken en hangt mij behoorlijk de keel uit. Wel, dat liet jou indertijd terecht onverschillig; maar op een wat gecompliceerde manier heeft mijn afkeer van clichés met jou te maken. Want in welke aan jou en mij bekende clichés laat zich de verhouding vangen die tussen ons ontstaan is?’

Christa Wolf beschrijft de creatieve en politieke problemen rond haar werk soms heel direct. Maar over haar angsten, de problemen met haar gezin en met de wereld waarin zij leeft, vertelt ze heel weinig. Wat een verschil tussen de vrouwen! Brigitte Reimann is emotioneel, grillig, extatisch, scheldt in haar brieven op haar minnaars, bewondert Christa Wolf, maar hecht op een intrigerende manier toch veel belang aan officiële schrijversbijeenkomsten. Christa Wolf daarentegen is sceptisch en op haar hoede en verwacht niets meer van haar collega's van de schrijversvereniging. Het lijkt wel of Christa Wolf twintig, in plaats van twee jaar ouder is dan haar vriendin. Terwijl Brigitte Reimann luidkeels en vaak humoristisch haar wanhoop en haar doodsangst beschrijft, is Christa Wolf ernstig en houdt zichzelf en de verhouding onder controle. Ze schrijft bijvoorbeeld dat ze expres een klein velletje papier genomen heeft omdat ze geen tijd heeft om Brigitte meer te schrijven, of dat het lezen van een brief van Brigitte haar een uur nachtrust heeft gekost.

[p. 24]

Een terugkerend patroon bij Christa Wolf is dat zij haar brieven begint met het beschrijven van het tijdstip van de dag en de omgeving waarin zij zich bevindt. Na enkele alinea's zegt zij iets substantieels, om meteen daarna weer over te gaan op een beschrijving van bijvoorbeeld de zwarte kater naast haar, de vogeltjes voor het raam, het weer buiten.

Opeens schiet me te binnen hoe Wat blijft begint. Op een vroege ochtend beweegt de schrijfster zich, ingehouden, met omtrekkende bewegingen, langzaam naar het raam om te zien of de mannen van de geheime dienst er weer staan. Behoedzaam, met omtrekkende bewegingen, cirkelend, klaar om zich meteen terug te trekken: alleen op die manier kon Christa Wolf de onvrijheid en het opportunisme van haar tijd - die, zo besefte zij, ook in haar zelf zaten - benaderen en in vitale, zoekende romans weergeven.

Aafke Steenhuis