Lust en Gratie. Jaargang 10

[p. 10]

Beschermengel
• Anne Frank

In maart 1933 behaalden de nationaal-socialisten een overwinning in de Frankfurter gemeenteraadsverkiezingen. Edith Holländer en Otto Frank besloten verdere ontwikkelingen niet langer af te wachten. Edith reisde met hun twee dochters naar haar geboortestad Aken, waar zij onderdak vonden bij haar moeder, Rosa Holländer-Stern. Otto Frank vertrok, in de hoop te kunnen blijven, naar Amsterdam. Al spoedig richtte hij een bedrijf op voor de handel in pectine (een produkt voor de jambereiding). Aan het Merwedeplein vond hij een geschikt huis voor het gezin. Edith en de oudste dochter, Margot, voegden zich eind 1933 bij hem. Anne bleef nog een korte tijd bij haar grootmoeder. In februari 1934 werd ze ‘als verjaardagscadeau bij Margot op tafel gezet’. Oma Holländer bleef in Aken achter, maar in maart 1939 vluchtte ook zij uit Duitsland en trok bij haar dochter in. In de zomer van 1941 ging haar gezondheid achteruit en in januari 1942 stierf zij, tot groot verdriet van haar kleindochter Anne, die een sterke band met haar had. ‘Deze winter 1941-1942 is Oma gestorven. En niemand weet hoeveel ik aan haar denk en nog van haar houd.’

Een half jaar later kreeg de zestienjarige Margot een oproep van de Duitse bezetters om zich voor een werkkamp in Duitsland te melden. Dat was de aanleiding voor de familie Frank om onder te duiken in het achterhuis van Otto's bedrijfspand aan de Prinsengracht. Zij deelden de ruimte met drie, later vier anderen. Iedereen probeerde zich zo goed mogelijk te gedragen, maar spanningen, veroorzaakt door angsten en gebrek aan bewegingsvrijheid, waren onvermijdelijk. Anne plakte in september 1942 een foto in haar dagboek waar haar grootmoeder op stond en schreef erbij: ‘Dit is de enige foto van oma Holländer, aan haar denk ik nog zo vaak en ik wou dat zij nog maar de huiselijke vrede bewaarde. Margot en ik kwamen toen net uit het water en ik weet nog ik had het erg koud, daarom heb ik mijn badjas omgedaan, oma zit er zo lief en vredig achter. Zoals ze zo vaak gezeten heeft.’

Toen Anne voor het eerst de trappen van het achterhuis opliep, was zij dertien jaar. Ruim twee jaar later, bij de arrestatie, was zij vijftien. Ze had zich in die periode lichamelijk en geestelijk ontwikkeld. (Om te bewijzen dat

[p. 11]

de onderduikers echt zo'n lange periode in het huis hadden gezeten, wees Otto Frank tijdens de arrestatie op de streepjes op een deurpost, die Annes groei aangaven.) Anne had haar eerste menstruaties doorgemaakt en dacht na over haar vrouw-wording. In haar dagboeken schreef ze regelmatig over haar toekomstfantasieën. ‘Mijn moeder is in de meeste dingen wel een voorbeeld voor mij, maar juist een voorbeeld zoals ik het niet moet doen. Ik heb het gevoel dat Margot in al deze dingen zo anders denkt en wat ik je nu verteld heb, nooit zou begrijpen. En vader ontwijkt alle gesprekken, die over moeder zullen handelen.’ Anne voelde een grote afstand tot haar moeder en haar levensvervulling. Ze wilde meer van haar leven maken dan alleen voor man en kinderen zorgen. Ze wilde de wereld intrekken en als journaliste in haar onderhoud voorzien.

‘O ja, ik wil niet zo als de meeste mensen voor niets geleefd hebben. Ik wil van nut of plezier zijn voor de mensen die om mij heen leven en die mij toch niet kennen, ik wil nog voortleven ook na mijn dood! en daarom ben ik God zo dankbaar dat hij me bij m'n geboorte al een mogelijkheid heeft meegegeven om me te ontwikkelen en om te schrijven, om uit te drukken, alles wat in me is! ... En als ik geen talent heb om voor kranten of boeken te schrijven, wel dan kan ik nog altijd voor mezelf schrijven. Maar ik wil verder komen, ik kan me niet voorstellen dat ik moet leven zoals moeder, mevrouw v. P. en al die vrouwen, die hun werk doen en later vergeten zijn, ik moet iets hebben naast man en kinderen waar ik me aan wijden kan!’

Het waren niet alleen deze toekomstplannen en ambities die haar van haar moeder deden vervreemden. Anne vond dat haar moeder geen goede moeder was, omdat ze te veel kritiek en te weinig tact toonde. Anne had het gevoel dat ze haar kwetsbare, onzekere kanten niet met haar moeder bespreken kon en daardoor voelde ze zich vaak eenzaam in het achterhuis. Ze had geen vriendinnen bij wie ze uit kon huilen en hoewel ze veel van haar vader hield, verlangde ze vooral naar een vrouw om haar lief en leed mee te delen. Daartoe verzon ze een correspondentievriendin, ‘Lieve Kitty’, aan wie ze in haar dagboeken schreef. Ook dacht ze in haar eenzame, verdrietige buien vaak terug aan haar grootmoeder. In Annes verbeelding was zij goed en trouw en hield zij haar kleindochter altijd een hand boven het hoofd. Anne herinnerde zich haar grootmoeder als een eenzame vrouw, die weliswaar bij het gezin van haar dochter inwoonde, maar met wie niemand

[p. 12]

intiem was. ‘Hoe eenzaam moet Oma geweest zijn, hoe eenzaam, ondanks ons.’ Op een nacht verscheen haar moeders moeder heel helder in een droom. ‘Toen verscheen Oma, zodat ik haar als mijn beschermengel beschouw en ik elke avond tegen haar bid en haar mijn zoentjes stuur.’ Naast Kitty creëerde Anne haar grootmoeder als beschermengel, aan wie ze haar gebeden en haar liefde zond. Zo probeerde Anne haar angsten en eenzaamheid te verdrijven. Een beschermengel kon immers iets, waar Kitty niet toe in staat was: altijd bij haar zijn.

In februari 1944 schreef Anne een sprookje, getiteld: ‘De schutsengel’. Daarin verwoordde ze heel mooi en eenvoudig haar gevoelens. Het verhaal speelt zich af in een huisje ver van de bewoonde wereld, waar een grootmoeder en haar kleindochter gelukkig samenleven, totdat de oude vrouw sterft. Het meisje gaat zelf ook bijna dood van verdriet en eenzaamheid, maar dan, op een nacht, verschijnt de grootmoeder en spreekt haar vermanend en liefdevol toe: ‘Je moet niet denken, dat nu ik dood ben, ik niet meer voor je zorg, ik ben in de hemel en kijk altijd op je neer. Ik ben je schutsengeltje geworden en ben nog net als vroeger altijd bij je.’

Door de beschermengel voelde Anne zich minder alleen gelaten en kon ze haar angsten beter aan. Anne dacht vaak terug aan haar vriendin Hanneli. Ze vermoedde dat Hanneli in een kamp zou zijn en maakte zich grote zorgen over haar. ‘En Hanneli, leeft zij nog? Wat doet zij? O God, bescherm haar en breng haar naar ons terug. Hanneli, aan jou zie ik steeds, hoe mijn lot ook had kunnen zijn, steeds zie ik mij in jou plaats.’ Anne identificeerde zich met haar vriendin en voelde zich machteloos. ‘Kon ik haar maar helpen! O God, dat ik hier alles heb, wat ik me maar wensen kan en dat zij door het harde noodlot zo aangepakt is. Zij was minstens zo vroom als ik, zij wilde ook het goede, waarom werd ik dan uitverkoren om te leven en moest zij wellicht sterven? Welk verschil was er tussen ons? Waarom zijn wij nu zo ver van elkander?’ Ze vroeg aan God om voor Hanneli te zorgen en tegelijk besefte ze haar eigen behoefte aan veiligheid en geborgenheid, die ze ondanks alles in het achterhuis miste. De beschermengel Oma verdreef de eenzaamheid voor Anne: wat haar ook te wachten stond, zij zou haar nooit in de steek laten en altijd bij haar zijn. Deze fantasie maakte dat Anne haar angsten en nare toekomstvisioenen een beetje in bedwang kon houden.

‘Lieve Kitty’, schreef ze in maart 1944: ‘Toen ik vanavond in het kaarsje keek [een joods gebruik op vrijdagavond], werd ik weer blij en rustig. Oma zit

[p. 13]

eigenlijk in dat kaarsje en Oma is het ook die mij behoedt en beschut en die me weer blij maakt.... Ik weet dat ik God heb, God en Oma en nog zoveel meer en dat is het wat me rechtop houdt. Zonder die stem die altijd weer troost en goeds voorspelt, zou ik allang geen hoop meer hebben, zonder God was ik allang in elkaar gezakt. Ik weet dat ik niet veilig ben, ik ben bang voor cellen en concentratiekampen, maar ik voel dat ik moediger geworden ben en in Gods armen lig!’

In augustus 1944 werden de onderduikers ontdekt en via Westerbork ‘naar het Oosten’ gedeporteerd. Anne en Margot kwamen eerst in Auschwitz en later in Bergen Belsen terecht. Hanneli was al een jaar eerder naar Bergen Belsen gedeporteerd en zat in een ander gedeelte van het kamp, waar ze het iets beter hadden. Anne en Hanneli vonden elkaar terug, ondanks het prikkeldraad dat tussen hen in stond. Ze hebben enkele woorden gewisseld en Hanneli heeft Anne nog een pakje toe kunnen gooien. Hanneli overleefde de kampen en herinnerde zich: ‘Anne kwam aan het prikkeldraad, zien kon ik haar niet, het was donker, er zat stro tussen het prikkeldraad. De lampen waren niet erg goed. Misschien dat ik een glimpje van een schaduw gezien heb. Dat was niet dezelfde Anne die ik gekend heb. Het was een gebroken meisje. Ik was misschien ook zo, maar het was vreselijk.’

Korte tijd later stierven Anne en haar zusje aan uitputting en vlektyfus.

Denise da Costa