Lust en Gratie. Jaargang 10

[p. 7]

Ambivalenties
• Oriana Fallaci

Nee, ik had Brief aan een nooit geboren kind nooit gelezen. Ik had er wel van gehoord maar er nooit naar getaald. Ik dacht dat Fallaci een goed journaliste maar een slechte schrijfster was. Bovendien had de titel me nooit verleid. Maar nu, midden in mijn gezinsleven, was er iemand die ernaar verwees. Aangespoord door achting voor mijn gesprekspartner fietste ik naar de bibliotheek. En jawel, het was er (Lettera a un bambino mai nato, 1975, vertaald in 1976). Het was er al die jaren geweest.

Wat me onmiddellijk trof, was de eerlijkheid in de weergave van ambivalenties; de door de schrijfster nauwgezet opgetekende schommelingen in de manier waarop de ik-figuur haar dilemma onder ogen zag. Het kind als dilemma voor de onafhankelijkheid. Een analyserend tweegesprek waarin het leven dat nog gedragen en gebaard moet worden, een eigen stemgeluid krijgt, eerst in de gedachten van de tussen kind en maatschappij beknelde vrouw, later als persoon op zichzelf. En hoewel ik een totaal andere uitgangspositie had gehad, herkende ik in die dialoog in het hoofd van de ik-figuur eindelijk iets van de worsteling die door de meeste vrouwen en moeders - aangezien literatuur op dat punt nog steeds ontbreekt - wordt verzwegen.

Wat Fallaci in 1975 beschreef, is de krachtmeting die elke dag opnieuw plaatsvindt, maar vreemd genoeg in het huidige vertoog over moederschap nog steeds wordt geschrapt. De stille worsteling die in Brief aan een nooit geboren kind is vormgegeven, begint voor veel ouders pas later, lang na de geboorte van het kind, en voor elke persoon en situatie heeft dat gevecht op drie niveaus een eigen gezicht. Fallaci laat zien hoe respectvol het zou moeten verlopen. Het eerste niveau: de ik-figuur komt in botsing met haar eigen praktijk van zelfstandig leven en werken, en de levensbehoefte van het kind. Het tweede niveau: de botsing met haar eigen verschillende wensen, enerzijds de emotionele ruimte die in haar begint te ontstaan voor het kind en anderzijds het besef hoeveel er aan die relatie zal ontbreken. En op het derde niveau ten slotte de botsing met de omringende maatschappij, een eenzame strijd met de wereld van twintig jaar geleden die - zeker in het hypocriete Italië - zoveel stugger was dan nu, zoveel taaier in haar stro-

[p. 8]

perigheid. De ik-figuur benoemt alles, kijkt iedereen - dus ook zichzelf - midden in het gezicht. Gedurende dat proces komt ze in talloze luchtzakken terecht, een plotseling vallen in een stemming en behoefte, dat haar verward en onzeker achterlaat, door elkaar geschud.

De roman eindigt in een gedroomde apologie; deze heeft de vorm van een proces waarin alle medespelers hun mening geven. Daarin komen alle wegen samen waarlangs de ik-figuur haar route had gelegd, maar haar lichaam en het daarin verborgen kind kiezen de tegenovergestelde richting. Met andere woorden: ze kiest uiteindelijk bewust voor het kind, maar verliest het.

Het is verbazingwekkend, juist in een tijd dat veel vrouwen boeken schrijven, dat dit verhaal zo alleen lijkt, zo verloren. Ouderschap als literair onderwerp is nog steeds taboe, en hoewel in ieder geval twee redenen daarvoor begrijpelijk zijn (het is buitengewoon moeilijk te pakken en je wilt tenslotte niet dat je eigen kinderen later over je twijfels lezen), is het precies dat sociale weefsel dat Fallaci openbreekt, waarin alle pogingen om het leven met kinderen zichtbaar te maken, worden gesmoord. Dat er aan een zo belangrijk onderdeel van dagelijks leven en maatschappelijk bestaan, een terrein waar zoveel ingewikkelde interactie plaatsvindt, door onze literatoren geen woord wordt vuil gemaakt, is veelzeggend. De meest wezenlijke wisselwerking die er bestaat tussen menselijke wezens, precies daar waar je jezelf tegenkomt en - als je je best doet - het zou kunnen pakken, wordt al jaren genegeerd in precies die branche die op kinderleed en moederhaat patent heeft. Kortom, zulke literatuur als Brief aan een nooit geboren kind zou er meer moeten zijn: de verbeelding van een doorgaans verzwegen bokspartij op de centimeter, eerlijk, dapper en indringend.

Eenmaal door Fallaci's onverschrokkenheid gegrepen begon ik aan een andere roman, waarover ik eveneens lang geleden had gehoord en nooit naar had getaald: Een man (Un uomo, 1979). Daarin beschrijft zij wat er gebeurt met de verzetsheld Alekos Panagoulis nadat hij geprobeerd heeft op Papadopoulos een aanslag te plegen. Net als Brief aan een nooit geboren kind is deze roman zowel literatuur als document; in die zin dat Een man nog meer de vorm van een verslag heeft, namelijk van de wijze waarop de wil van Panagoulis ondanks marteling en vernedering in gevangenschap ongebroken blijft, iets waarvoor hij echter na zijn vrijlating de volle prijs moet betalen. Hij niet alleen overigens, maar ook de ik-figuur (die pas hal-

[p. 9]

verwege dit dikke boek verschijnt), het alter-ego van Fallaci.

Zo bezeten als Panagoulis, wiens ontwikkeling zij postuum beschrijft, de vrijheid nastreeft, zo obsessief en zoekend kiest Oriana Fallaci woorden voor de gebeurtenissen tussen 1968 (het moment van de aanslag) en 1976 (Panagoulis' dood). De stijl is opsommend en minachtend, het resultaat van bitterheid. In eerste instantie vond ik die jachtige stapelende zinnen, bijeengebonden door komma's en geproduceerd vanuit een houding van kritiek, irritant. De schrijfster bezit een visie; daarbij is ze zonder twijfel partijdig - en dat pleit eerst tegen haar. Maar ook hier is het de overrompelende eerlijkheid en betrokkenheid die het verslag in mijn ogen tot literatuur maakt. Dezelfde kracht die Panagoulis nodig had om de gevangenschap tijdens de junta te overleven, blijft hem later voortdrijven. Ondanks alle wanhopige creativiteit - en die is werkelijk indrukwekkend - wordt dat sterkste punt tot een achilleshiel. De obsessie keert zich tegen hem, isoleert hem en wordt zijn dood. Tegelijk wordt in deze persoonlijke geschiedenis het hele verloop van het gevecht om democratie in Griekenland beschreven, het samengaan en het stelsel van keuzes die mensen maken, ook na de val van de junta.

Het lijkt wel alsof de twintig jaar die sinds deze door Fallaci verhaalde geschiedenis zijn verstreken, sneller zijn gegaan dan het geval is bij Brief aan een nooit geboren kind. Daarom is Een man ook meer een document: een dank zij de auteur overgeleverd bewijs van een tijd waarin mensen aan een ideaal nog zoveel kracht konden ontlenen.

In een villa bij Florence, waar de ik-figuur zich met Panagoulis terugtrekt, verliest zij tijdens een ruzie hun kind in haar buik. In Een man is dit slechts een van de vele gebeurtenissen, en ook de situatie is heel anders dan in de roman over zwangerschap. Maar het overlapt wel dezelfde tijd. Daaruit blijkt voor mij de kwaliteit van Fallaci's schrijverschap: het vermogen om verschillende soorten betrokkenheid van elkaar los te scheuren, te onderzoeken en over te dragen; en elke keer weer confronteert zij mij met een beeldend relaas waarin twee ogenschijnlijk tegengestelde eigenschappen op hetzelfde moment samengaan: analyse en intensiteit.

Els Launspach