Lust en Gratie. Jaargang 10

[p. 14]

Bibliotheek
• Jamaica Kincaid

Wat zo heerlijk is aan de openbare bibliotheek is de verscheidenheid en rijkdom aan informatie en reflectie: romans en poëzie, maar ook encyclopedieën, wereldgeschiedenis, biologie, techniek, platenboeken over verre landen en beeldende kunst. Deze vindt de lezer in de boeken van Jamaica Kincaid allerwege weerspiegeld. Voor wie haar nooit gelezen heeft: haar boeken vertellen oppervlakkig gezien steeds hetzelfde verhaal over een meisje dat ooit het ware geluk kende maar helaas ongelukkig opgroeit. Ze lijken verder weinig op elkaar omdat ze in onverwacht verschillende vertogen geschreven zijn. Op de bodem van de rivier (1983) is poëtisch, bijna visionair. Annie John (1985) en Lucy (1990) zijn tamelijk anekdotisch en Negen bij twaalf (1988) is polemisch en politiek.

Kincaid schroomt niet een veelheid aan ervaringen en bijbehorende literaturen en andere informatiebronnen naast elkaar te presenteren. Op de bodem van de rivier toont als literaire bagage de boeken, zoals een kind die toevallig op haar bordje vindt: de jeugdliteratuur en de boeken op de eetkamertafel, zoals de Geïllustreerde encyclopedie van vlinders en nachtvlinders. Maar op zichzelf ademt Op de bodem van de rivier een heel andere inspiratiebron. In een interview vertelde Kincaid dat zij dit debuut schreef in een soort trance, in een periode waarin zij volstrekt aan de grond zat. Zij vergeleek de schrijfstijl met die van het bijbelboek Openbaring. In Lucy, haar laatste boek over de eerste jaren van een Caribisch tienermeisje in New York, ziet de lezer dit meisje op haar eenzame dienstbodenkamer zitten met als enig bezit haar bijbel en haar herinneringen aan thuis: ‘... ik herinnerde me hoe we als kind onder mijn huis zaten en elkaar bang maakten en kwelden door stukken uit de Openbaring voor te lezen...’

Annie John schildert de jeugd van een meisje op Antigua tot het moment dat zij het eiland verlaat. Op de laatste bladzijde, waar Annie Antigua verlaat, staat de betekenis ervan in volle glorie. ‘Als er iets op deze wandeling was waar ik bij het afscheid een traan om had kunnen laten, dan was het wel dit. Mijn moeder was al lang voor ik geboren was lid van deze bibliotheek geweest. En omdat ze me toen ik nog klein was altijd overal mee naar toe nam, nam ze me ook mee als ze naar de bibliotheek ging. Ik zat dan heel

[p. 15]

stil op haar schoot, terwijl zij in boeken las die ze niet mee naar huis wilde nemen. Ik kon de woorden nog niet lezen, maar ik vond het gewoon al spannend zoals ze er op de bladzijde uitzagen. Op een keer zag ik in het boek dat ze aan het lezen was een portret van iemand en toen ik vroeg wie dat was, vertelde ze dat het Louis Pasteur was en dat dat boek over zijn leven ging. Het bleef me bij, omdat ze vertelde dat het door hem kwam dat ik mijn melk altijd pas mocht opdrinken als zij hem gekookt had, zodat de bacteriën erin dood waren. Hij had dat bedacht en daarom werd het pasteuriseren genoemd. Een van de dingen die ik had opgeborgen in de oude koffer waarin mijn moeder alles uit mijn jeugd bewaarde, was mijn bibliotheekkaart. Ik had nog een boete staan van zeven pennies.’

De bibliotheek was ook een van de belangrijkste plekken waar Annie haar vriendinnen trof. Dáár vond zij behalve vriendinnen ook tekst, enerzijds voor reflectie op zichzelf en het leven, anderzijds om haar vriendinnen te imponeren. Zo onthult zij haar eerste hartsvriendin dat zij graag Enid had willen heten ‘naar Enid Blyton, de schrijfster van de boeken die ik zelf had ontdekt en mooi had gevonden.’

Annie John kan geen afstand doen van haar boeken. Karin Spaink, die in het verhaal ‘Autobibliografie’ in de bundel Stokken en stenen kond doet van haar arsenaal gestolen boeken, kan in Annie John een voorgangster vinden. Kincaid schrijft: ‘Als ik een boek uit had, kon ik er niet meer van scheiden, of ik het nu mooi vond of niet. Dus pikte ik het in. Het ging altijd goed, want ik wist zo langzamerhand wel hoe je onder eventuele verdenkingen uit moest komen en een onschuldig gezicht moest opzetten.’ De boeken worden onder het huis bewaard. Annies moeder vormt de grootste bedreiging voor de schatten. De belangrijkste aanval wordt ingezet op het moment dat haar moeder haar van het knikkeren af wil krijgen en daartoe onder het huis kruipt: ‘Ze wist van geen ophouden - achter een stapeltje planken die mijn vader jaren geleden voor een alweer lang vergeten doel had bewaard; achter een paar hoededozen met oude kerst- en verjaarskaarten van haar familie; rommelend in mijn keurige stapel boeken, waarin ze als ze er een had opengeslagen, op de eerste bladzij het stempel “Openbare Bibliotheek Antigua” had kunnen zien staan. Dat zou natuurlijk weer een heel ander verhaal zijn geworden, en ik weet niet wat er erger geweest zou zijn, de gestolen boeken of de knikkers.’

Annie Johns dagdromen voegen zich naar haar boeken. De bibliotheek biedt een uitweg uit de moeizame werkelijkheid van de puber: ‘Ik probeerde me

[p. 16]

voor te stellen dat ik was zoals de meisjes uit de boeken die ik had gelezen - een meisje dat door de wrede stiefmoeder erg slecht behandeld werd, of een meisje dat plotseling helemaal geen ouders meer had. Als ik over zo'n soort meisje las en vond dat de schrijver met ver genoeg was gegaan, deed ik er meestal zelf nog een schepje ellende bovenop. Natuurlijk liep het altijd toch nog goed af voor dat meisje en ging ze samen met iemand anders op een schip naar Zanzibar of een ander ver oord, waar ze dan, omdat ze konden doen waar ze zin in hadden, nog lang en gelukkig leefden.’ Jamaica Kincaid verwezenlijkte haar eigen meisjesdroom. Zij vertrok naar de usa en kan zich inmiddels beschouwen als succesvol schrijfster.

Het duurde vele jaren voor zij Antigua bezocht. Antigua gaat nu gebukt onder een juk van toerisme en corruptie van de regering. In Negen bij twaalf beschrijft Kincaid eindelijk de bibliotheek van haar jeugd. Haar bibliotheek was een koloniale, van binnen en van buiten, ‘een groot, oud houten gebouw, geschilderd in een geeltint, met een brede veranda, zijn grote altijd openstaande ramen, zijn prachtige houten leestafels en stoelen, als u het geluid van zijn stilte kon horen, als u de geur van de zee kon ruiken, de hitte van de zee kon voelen...’

Alles wat er mis is met Antigua wordt gesymboliseerd door de bibliotheek. Niet dat die oude zeven pennies nog een probleem opleverden, de bibliothecaresse had wel wat anders aan haar hoofd. In 1974 vond er op Antigua een aardbeving plaats, een met hoofdletters: De Aardbeving, een gebeurtenis waarbij de bibliotheek zwaar beschadigd raakte. De koloniale regering plaatste er een bord bij met de tekst ‘dit gebouw werd vernield bij de aardbeving van 1974. herstelwerkzaamheden in voorbereiding’. Kort na de aardbeving werd Antigua onafhankelijk. Ruim tien jaar later is de situatie waarin de bibliotheek verkeert ongewijzigd. Antigua heeft zich ontwikkeld, heeft vele hotels en toeristenstranden. Wat er overgebleven is van de inhoud van de bibliotheek bevindt zich nu in een etage boven een manifacturenzaak. Daar zit nog altijd diezelfde bibliothecaresse, maar niet langer waakzaam. Zij is futloos en ontdaan van elke illusie. In het oude bibliotheekgebouw is een carnavalsvereniging gevestigd. Pleidooien voor herstel sorteren geen enkel effect. Er zijn weliswaar plannen om het gebouw op te knappen, maar bij die plannen hoort ook de huisvesting van toeristenwinkeltjes.

Kincaid zal niet de eerste zijn, die zich verzet tegen veranderingen in de beelden uit de omgeving van de jeugd. Haar aanklacht gaat echter verder dan

[p. 17]

het gebruikelijke gelamenteer. De hare betreft een regering die haar literaire nalatenschap niet beheert, die haar bewoners geen educatie geeft. De koloniale bibliotheek gaf haar lezers indertijd weliswaar sterk gekleurde waarheden, maar er wàs tenminste tekst waar men zich tegen kon afzetten.

De bibliotheek in het werk van Kincaid heeft zich in haar boeken ontwikkeld van een middel om zichzelf beelden, dromen en woorden te geven tot een politiek doel. Het gevecht tot behoud van zichzelf is geworden tot een gevecht tot behoud van kennis van en reflectie op de geschiedenis.

Lucie Th. Vermij