Lust en Gratie. Jaargang 8

[p. 66]

Met gebogen hoofd over jezelf heenhangen
ulrike weinhold

Beschouwingen van het Ik over het Ik leiden in anatomisch opzicht tot een merkwaardige houding: met gebogen hoofd over jezelf heenhangen.

Zoals men snel zal toegeven is dit een nogal pijnlijke situatie, een breuk in de lijn, overigens is het ook een lichaamsstand om uitdrukking te geven aan bedroefdheid en depressie. Abnormaal of op zijn zachtst uitgedrukt niet begerenswaardig. En toch is bij nader inzien juist deze houding zo gewoon geworden.

Onze Europese geschiedenis en cultuur hebben er onder meer in geresulteerd dat wij/ik zijn opgelost in een almaar verder doorgevoerde zelfbespiegeling en zelfreflectie. Deze hebben uiteindelijk geleid tot het hedendaagse standpunt dat zij in het geheel geen historische resultaten meer zijn, maar mijn/onze aard als zodanig: wij/ik als de uitkomst van processen in het denken en in de taal. En alsof dat nog niet genoeg is: omdat mijn/onze aard zo is, dichten we de wereld hetzelfde toe. Ook zij is slechts een weefsel van reflectie- en betekenisprocessen.

Wat levert dit eigenlijk op? Meer inzicht in de ‘ware’ vooronderstellingen omtrent ons/mij/de wereld? Dat kan best. Maar voor alles gaat het om meer inzicht. En daarover ging het steeds opnieuw in de Europese cultuur: steeds weer om inzicht, kennis, de in zichzelf geïnvolveerde geest, en - heel consequent - om de zelfbespiegeling waarmee reflexieve activiteit nauw verweven is. Het Ik creëerde zijn eigen narcisme. Met het leiden van een leven, met leefbaarheid, ook in de zin: is dit nu van belang voor het leven, had dit proces weinig te maken.

[p. 67]

Zo ook de voorstelling van de eenheid van het Ik: het feit dat het een geheel moet zijn, is eerder gebaseerd op denkschema's dan op vitale behoeften en als gevolg daarvan verbrokkelde die eenheid dan ook. Waar we nu mee te maken hebben is de ervaring dat het Ik inderdaad geen eenheid is. Maar van deze ervaring proberen wij/ik ons vooral denkend (bijvoorbeeld in de psychoanalyse) rekenschap te geven. Wij slaan ons er denkend en pratend doorheen. Zeker getoetst aan de normen van denken en praten, blijft deze toestand, hoe zou het ook anders kunnen, chaotisch en niet meer te verwerken. (‘Es’, ‘Ich’ en ‘Ueber-Ich’ worstelend met elkaar.)

Steeds weer gaat het om de denkende manier van omgaan met jezelf, om de reductie van alle processen tot een stadium van begrijpen-kunnen. Ik wil weten wie, hoe en wat ik ben. Op dit punt fixeren wij ons/ik mij altijd opnieuw. Eenzijdig georiënteerd stevenen wij/ik rechtstreeks en dwangmatig op hetzelfde pad af. Eenmaal op de weg gestuurd met de lamp van ‘cogito ergo sum’, geloven we dat we zonder dat licht veroordeeld zijn tot dwalen in de duisternis. Bij nadere beschouwing is dat lampje net ons hoofd, dat zich over onze romp heenbuigt, of beter gezegd ons hoofd dat van de romp is afgesneden geraakt en dat zich in eenzame overdenking met zichzelf bezighoudt. Slechts voor zichzelf houdt het een schijnsel op. Een lichtje enkel en alleen omwille van het lichtje.

Zeker, dit losgeweekte reflecterende Ik heeft onze cultuur grote rijkdommen gebracht. Omdat het losgeweekt is, uit het overige verband gerukt, is het Ik ongekend flexibel en kan het zichzelf op zoveel verschillende manieren in ogenschouw nemen en als gevolg daarvan vanuit steeds nieuwe perspectieven naar de wereld kijken. Althans zo lijkt het, want wie merkt nu in al deze beweeglijkheid op dat Ik steeds maar het standpunt van Ik inneemt? Dat zijn naar alle kanten schitterende gedaante slechts eenzaamheid en eenzijdigheid camoufleert? Ook het gebrek aan verantwoordelijkheidsgevoel springt niet in het oog, omdat het Ik zich alleen maar ten aanzien van zichzelf hoeft te verantwoorden. En dat heet dan kritisch en bovendien van deze tijd. Wie zou het wagen om onkritisch en niet van deze tijd te zijn?

Nu moet ik je toch wat bekennen: ik heb van dit alles schoon genoeg. Ik zie niet in wat er aan die houding van dat gebogen hoofd over zichzelf heenhangend natuurlijk is. Het is een aanhoudende nek-

[p. 68]

kramp. Of ik krijg er hoofdpijn van, of mijn lichaam doet zeer. Het feit dat ik hier en daar pijn heb vind ik trouwens bedenkelijk en symptomatisch. De diagnose zou wel eens tweespalt kunnen zijn. Op de een of andere manier stokt alles. Alles is onderhevig aan argwaan, wordt uit zijn verband gerukt en aan kritiek onderworpen. En dit gebeurt niet alleen met mij, maar ook met de hele omgeving: met het aardse, met dat wat onder en boven de aarde leeft. Met betrekking tot de Goden zou ik mijn beklag willen doen. Als het nu tenminste nog maar tot iets zou leiden: maar het leidt immers nergens toe. De in twijfel getrokken toestand zal altijd in twijfel getrokken blijven. Op vragen volgen nieuwe vragen. Ik vraag mezelf af waarom er dan eigenlijk nog iets gevraagd wordt. Zo bezien kun je je natuurlijk ook nestelen in het steeds weer opnieuw vragen stellen omwille van de vragen en dan wordt het vragen weer eenvoudig, omdat het dan eigenlijk niet meer om antwoorden gaat.

Dit laatste lijkt me, hoort ook bij de narcistische pose van het moderne Ik.

Dit is zeker niet het geval bij Beckett en beslist niet bij Ingeborg Bachmann. Ingeborg Bachmann had teveel verschillende vragen met betrekking tot het thema Ik. Zij kwam daardoor buiten het gesloten systeem van het eenvoudigweg vragen om het vragen te staan, en belandde in een afgrond. Weliswaar zijn oorspronkelijke vragen afkomstig uit deze afgrond, maar een antwoord hoef je niet te verwachten. Dit heeft uiteindelijk tot Ingeborg Bachmanns dood geleid. Ik verdenk Beckett ervan dat hij, hoewel hij het zichzelf niet gemakkelijk heeft gemaakt, toch ondanks alles in het systeem is blijven steken en dat hij er tot in uiterste consequenties in is blijven doordenken. Hij nam het systeem serieus, maar om die reden kon hij ook lang blijven leven. Beckett is indrukwekkend, maar pas bij Ingeborg Bachmann krijg ik weer pijn, lichamelijke pijn.

Wat ik mezelf afvraag is het volgende:

Wat is belangrijker?

Dat ik verdrietig ben of dat ik verdrietig ben?
Dat ik vrolijk ben of dat ik vrolijk ben?
Dat ik liefheb of dat ik liefheb?

Wanneer ik nu in overeenstemming met onze Ik-cultuur al bij Ik ophoud, blijf steken, dan komen bedroefdheid, vreugde, liefhebben

[p. 69]

eigenlijk al helemaal niet meer aan hun trekken. Als slechts de vraag naar de aard van het Ik wordt gesteld, dan hoef ik over bedroefdheid, vreugde, liefde niet meer na te denken. Dat is overbodig, zinloos. Wat er overblijft ben Ik, zonder bedroefdheid, zonder vreugde, zonder liefde.

Je vraagt of ik nog leef?

Ja, ik geloof van wel. Want ik ben bedroefd, soms verheug ik me over iets, en zoals je weet, heb ik ook lief. Vooral dat laatste doet me veel plezier.

Dag, lieve Therese. Het is nu nacht, en ik doe het licht uit.

Vertaling: Désirée Schyns