Lust en Gratie. Jaargang 1

[p. 156]

Dora D.
Peruaanse passie en Canadese kou
Reisbrieven uit de Amerikaanse continenten

Vancouver, 24 augustus 1983

Lieve Dames,

Twee congressen deze zomer. Twee landen, twee talen, twee culturen, één continent. Eerst de Latijnse drukte, praal en armoede (en de daarbij behorende guerrilleros) van Peru (Lima) en nu dan de cleane efficiency van Canada (Vancouver) met haar wolkenkrabbers als glitter in de nacht en de schoonheid van strakke lijnen, staal en beton. Afgezien van de Stille Oceaan aan de ene kant van de stad en de besneeuwde bergtoppen van de Rockies aan de andere kant, had ik net zo goed weer in Europa terug kunnen zijn. Alles is even geregeld, voorspelbaar, ordelijk en overzichtelijk. Woonden hier kort geleden nog Indianen, zoals het Ministerie van Toerisme propageert? Nu zijn ze platgewalst onder de snelweg, ingemetseld in flatgebouwen, of wegens chronische dronkenschap in staatsinrichtingen geplaatst. Te grote, te luidruchtige, te steriele, te witte en te vette mensen domineren het straatbeeld, de bussen en de vergaderzalen. Er ligt nergens vuilnis op straat, er zijn geen straatmuzikanten. Geen vrouwen die thee, snoep, fruit, saté of gebakken tapioca op straat verkopen; geen kinderen die losse sigaretten venten of mijn schoenen willen poetsen. Nooit de verwarring van een spontane glimlach, nooit de plotselinge geur van een bloem,

[p. 157]

vruchten, of van een stalletje waar eten wordt bereid. Mijn bestaan verloopt moeiteloos en in een gezapige rust, zelfs mijn menstruatie komt op tijd. Hotels zijn comfortabel en schoon, het eten is weliswaar smakeloos maar veilig, het drinkwater is betrouwbaar.

Het monstercongres dat ik hier in Vancouver bijwoon is ongemeen saai. Zelfs de zittingen die aan vrouwenstudies zijn gewijd delen in de algehele sfeer van aftakeling en desinteresse. Er wordt niet één sprankelend idee geopperd, niet één briljante theorie naar voren gebracht. Deze manier van feministische wetenschap bedrijven is alleen maar in staat tabelletjes te produceren en gaten op te vullen in theorieën, waarvan het niet eens de moeite waard is ze aan te halen. Het lijkt wel of een dergelijk produkt alleen het predikaat ‘wetenschap’ mag dragen, als het iets te maken heeft met Engels, Meillassoux of Lévi-Strauss. Als we zo doorgaan en helemaal niets nieuws meer kunnen verzinnen, blijft feministische antropologie een voos theoretisch gebabbel, of een verzameling exotische weetjes zonder enig verband.

De meest interessante gesprekken vonden ook nu weer, zoals zo vaak bij dit soort wetenschappelijke kansspelen, buiten de congreszalen plaats. Vanwege mijn belangstelling voor het gebied van de Minangkabau (Indonesië) waar één van de meest ontwikkelde matrilineaire stelsels bestaat, werd ik te eten uitgenodigd door een Koreaanse onderzoekster, die daar anderhalf jaar had gewoond. Misschien om zich niet te vervelen had haar man, een plaatselijke antropologische beroemdheid, die daaraan het recht ontleende te converseren met een pijp in zijn mond, waardoor zijn toch al onverstaanbare Frans helemaal niet meer te volgen was, twee Parijse geleerden uitgenodigd. De ene was jong, onbeschaamd en vond zichzelf zeer briljant, de andere was een arrogante oudere heer die zich het air van een ladykiller aangemeten had. Terwijl de drie heren aan de ene kant van de tafel driftig in het Frans discussiëerden over ‘l'origine de l'homme’, praatten wij Engels aan de andere kant van de tafel en af en aan lopend van en naar de keuken discussiëerden wij over de uitwisseling van mannen in Minangkabau huishoudens. De drie mannen probeerden elkaar voortdurend te slim af te zijn in het verzinnen van citaten van Claude (Lévi-Strauss), en vooral de oudere Fransman gaf vele pikante details over het persoonlijk leven van hun idool, daarmee suggererend dat hij hem zeer goed kende. De basis van dit steekspel was hun stelling dat de uitwisseling van vrouwen door mannen de grondslag van de beschaving vormde. Daarentegen formuleerden wij in de keuken, later ook aan tafel, aarzelend onze gedachten over de macht van vrouwen in de Minangkabau; en hoe in het algemeen in matrilineaire stelsels mannen circuleren tussen de matrihuishoudens. Zou eigenlijk niet de uitwisseling van mannen door

[p. 158]

vrouwen de basis van de beschaving kunnen zijn? Bij deze gedachte werden mijn gastheer en zijn beide collega's lichtelijk ongerust. Ze nodigden ons uit aan hun gesprek mee te doen, daar wij toch allen volgens hen hetzelfde onderwerp bespraken. We gingen hier niet op in.

De mannen werden nu echt een beetje zenuwachtig en probeerden met allerlei lacherige opmerkingen onze tweespraak te doorbreken. Mijn gastvrouw en ik besloten uiteindelijk onze gedachtenwisseling op papier buiten aanwezigheid van deze heren verder te voeren.

De Tweede Ontmoeting van feministen uit Latijns-Amerika en het Caraïbisch gebied die enkele weken geleden in Lima plaatsvond was wel wat inspirerender dan het Canadese antropologenfestival. Ik heb nog nooit zo'n zinderende bijeenkomst meegemaakt. Terwijl er op driehonderd vrouwen was gerekend, was hier uiteindelijk het dubbele aantal bijeen: zeshonderd met elkaar discussiërende, dansende en zingende vrouwen uit vrijwel het gehele Latijnse continent, die zich bezighielden met de toekomst van de vrouwenbeweging. Noch de directie, noch de vrouwen die zich al heel lang van te voren ingeschreven hadden raakten in paniek. Door de enorme toeloop schikte men gewoon wat in: in huisjes met zes bedden vonden wel twaalf of twintig vrouwen onderdak. Er werd trouwens 's avonds net zolang gezongen, gedanst en gedronken dat het er niet zo veel meer toe deed waar of hoe je lag.

Met een vaak verbluffende welsprekendheid en een adembenemende trefzekerheid van gebaren werd de Latijnse variant van het patriarchaat haarscherp en gepassioneerd ontrafeld. Er werd geluisterd naar elkaars successen en tegenslagen in de slimme, intellectuele guerrilla, die er op veel plaatsen wordt gevoerd.

Gezien de recente ontwikkelingen in mijn relationele structuur had ik besloten me dit keer eens niet alleen met allerlei nuttige onderwerpen als onderzoek, methodologie en geschiedenis bezig te houden, maar schreef ik me in voor de groep over seksualiteit. Meteen de eerste bijeenkomst al vroeg Juanita, een Puertoricaanse die in New York woonde, het woord. Ze deelde mee dat ze lesbisch was en deel uitmaakte van de Latijnse lesbo scene in New York. Deze groep bestaat voor een groot deel uit vrouwen die haar eigen land ontvlucht zijn, en het werd tijd, zei ze, dat daar in Latijns-Amerika zelf eens over werd nagedacht, in plaats van alleen maar in New York. Een lange donkere vrouw met prachtige, grote stille ogen viel haar meteen bij. Ze was uit Chili naar Londen gevlucht, omdat in haar land lesbische vrouwen, vriendinnen van haar, in de gevangenis of in een psychiatrische inrichting waren gestopt, werden gechanteerd of waren vermoord. Net zoals zij zijn duizenden vrouwen het land

[p. 159]

uitgevlucht. ‘En wij krijgen niet, zoals andere vluchtelingen, de status van politiek vluchteling. Men ontkent gewoon dat een bepaalde seksuele voorkeur er de aanleiding toe zou kunnen zijn vrouwen gevangen te zetten of te vermoorden. Bovendien vinden de ambtenaren dat er eigenlijk helemaal geen lesbische vrouwen zijn in derde wereld landen: volgens hen bestaat dit alleen in het decadente westen met al die mannenhatende feministen.’ Ze zweeg en keek de groep eens rond. Sommige vrouwen hadden heel aandachtig en een beetje verschrikt geluisterd. Anderen hadden haar blik afgewend en reageerden terughoudender. In de discussie die hierop volgde zeiden sommigen aarzelend dat ze zich nooit zo van dit probleem bewust waren geweest, en dat ze de moed van lesbische vrouwen om openlijk voor haar voorkeur uit te komen, bewonderden.

Was het tijdens de Eerste Ontmoeting van Latijns-Amerikaanse feministen, twee jaar geleden in Bogotá, nog een heel gevecht geweest om dit punt op de agenda te krijgen, nu werd al gauw besloten een speciale bijeenkomst over lesbianisme te beleggen. Een avond waar een overweldigende belangstelling voor bleek te zijn. De meest schrijnende lotgevallen - van ideologische repressie tot fysiek geweld - werden in de openbaarheid gebracht. Veel treurige verhalen ook over het onbegrip en isolement waar lesbiennes in de vrouwenbeweging op stuiten. Midden op deze avond stond een kordate, stevig gebouwde Peruaanse met kort, dik zwart haar op, en hield een vlammend betoog:

‘Hier in Peru wordt er binnen de vrouwenbeweging helemaal niet over lesbianisme gepraat. Er heerst een vreselijke homofobie. Daarom wil ik er ook niets mee te maken hebben. Pas de laatste tijd begin ik over mijn lesbische gevoelens te praten. En ik kan me dat veroorloven omdat ik onafhankelijk ben, en tot geen enkele vrouwengroep behoor. Als dat wel zo was liep ik het risico buitengesloten te worden.’ Ze kreeg een daverend applaus, veel vrouwen juichten instemmend. Ze werd door haar eigen woorden meegesleept en vervolgde gepassioneerd: ‘En ik daag jullie uit, jullie die je feministen noemt, jullie Peruaanse intellectuelen, jullie die de media beheersen en de mogelijkheid hebt om aandacht aan onze problemen te besteden, ik daag jullie uit je verantwoordelijkheid op je te nemen en over ons te schrijven. Jullie moeten met ons meedenken hoe we de door de maatschappij opgelegde rollen kunnen doorbreken, en hoe we onze eigen identiteit als lesbische vrouwen kunnen vinden.’

Ze zweeg abrupt en ging een beetje verlegen weer zitten. De zaal joelde, er werd onderling heftig gediscussiëerd, maar geen van de aanwezige kopstukken van het congres kwam naar voren.

Deze avond betekende voor veel vrouwen dat zij voor het eerst in het openbaar zeiden lesbisch te zijn. Sommigen kwamen er triomfantelijk

[p. 160]

voor uit, anderen wat meer timide. Maar met iedere getuigenis nam de opwinding in de zaal toe. Het besef groeide dat er een belangrijke slag werd gewonnen! De toenemende euforie werd op een gegeven moment te veel; de spanning moest worden doorbroken. Een feest. We moesten het vieren, deze avond zou met salsa beëindigd worden. Op de slotbijeenkomst twee dagen later werd een motie aangenomen dat de discussies over lesbianisme en vooral over gedwongen heteroseksualiteit integraal onderdeel van toekomstige feministische bijeenkomsten moet worden. Het zal mij benieuwen hoe de Braziliaanse vrouwen die de volgende Ontmoeting beloofden te organiseren, zich van deze taak zullen kwijten. Dat het een groot feest zal worden valt wel te voorspellen. Ze brachten hun aankondiging nu al swingend en begeleid door hun prachtige liederen.

Ik weet nog niet zo zeker of dit nu de definitieve doorbraak binnen de Latijnse feministische beweging zal betekenen. De aanwezige leidsters stelden zich nog zo terughoudend op. Zullen ze de confrontatie met het grote publiek aan durven gaan?

Zo langzamerhand wilde ik Lima's lesbo uitgaansleven wel eens beproeven. Nelly, een Japans-Peruaanse vrouw die ik op het congres had ontmoet zou me een avond mee uit nemen. Na het eten reden we naar de ‘Ferreteria’, een lokale lesbo bar met een slechte reputatie. Een grauwe muur van bakstenen waarvan er enkele ontbraken. Door die gaten kwam licht naar buiten en hoorden we swingende salsa. Aan de rechterkant van de muur was een dichte deur zonder enige naamsaanduiding.

We belden aan en Maruja, de eigenaresse, stond ons een poosje op te nemen. Ze had haar omvangrijke gestalte zo tussen de deur en een tafeltje geposteerd dat het onmogelijk zou zijn langs haar heen te glippen. Haar kleine koude ogen keken van de zaal naar ons. Als een spin in haar web wachtte ze de uitkomst van ons gesprek over de entreeprijs af. Zonder een woord of een gebaar van verwelkoming nam ze ons geld in ontvangst, waarna ze weer haar strategische positie achter de deur innam, van waaruit ze de hele ruimte kon overzien. Af en toe voerde ze een zakelijk gesprek met één van haar klanten of barmeisjes, maar ik heb haar de hele nacht niet één keer zien lachen.

De bar bleek een soort verbouwde garage te zijn; kale wanden, betonnen vloeren, koud, spaarzaam licht. Achter in de langwerpige ruimte was een ronde tap met een paar barkrukken neergezet. Langs de zijkanten stonden enkele houten tafeltjes en stoelen. In het midden werd gedanst.

We haalden een paar flessen bier en gingen ergens aan een leeg tafeltje zitten. Toen ik even opkeek zag ik een vrouw vanuit de overkant

[p. 161]

van de zaal recht op me aflopen. Verbaasd bedacht ik dat ik wel tamelijk af moest steken bij de latina's om me heen. Ik had een sober en elegant zwart kostuum aan dat nogal contrasteerde met de vrolijke bloesjes en truien van mijn vriendinnen. Ik was de enige met kort achterovergekamd haar, en stak ongeveer anderhalf hoofd boven de anderen uit. Voor een Latijnse was ze vrij lang en donker. Ze was heel slank en had een zeer expressief gezicht. Heupwiegend stak ze recht over, de dansende paren volstrekt negerend. Ze leidde me naar het midden van de dansvloer. Na de gebruikelijke introducties vroeg ze me ‘wat ik was’.

‘Soy una mujer’ (ik ben een vrouw).

Ze hield me op armslengte en bekeek me met een snelle blik van boven tot beneden.

‘Nee’, zei ze beslist. ‘Je bent een chito’. Aha, dus een ‘mannetje’. ‘Zoals je wilt’, zei ik hoffelijk.

Maar die belofte had natuurlijk wel consequenties. Zij had tot nu toe het initiatief genomen, nu werd dat van mij verwacht. Ik moest dus leiden met het dansen. Daar zag ik nog het meest tegenop, want, geachte redactieleden, een salsa is iets geheel anders dan een quickstep of een wals, dansvormen waarvan ik me de passen nog wel uit een ver verleden zou kunnen herinneren. Bovendien zag deze dame eruit alsof ze hier iedere avond vertoefde. Ik deed mijn best maar zag aan haar lichtelijk opgetrokken wenkbrauwen en een ongeduldige beweging af en toe dat ik wat dat betreft volstrekt niet voldeed. Af en toe danste ze een wervelende solo waarbij haar vriendinnen haar bewonderend toeriepen:

‘Ja zo! Prachtig!’

Na zo'n solo van haarwas het mijn beurt. Ik kreeg hoogtens wat lauwe, beleefde kreten.

‘Wat kom je hier eigenlijk doen, gringo?’ vroeg ze ineens terwijl ik net dacht dat ik tenminste de basisstappen begon te begrijpen.

‘Ik heb een feministische bijeenkomst bijgewoond.’

‘Een feministische bijeenkomst? Ben jij dan een feminist?’

Ze keek me zo ongelovig aan dat ik even uit het veld geslagen was. ‘Eh... ja, ja.’

‘Vrouwen, kijk eens, een feminist!’ riep ze spottend naar het groepje waaruit ze zich had losgemaakt toen ze op mij afging. Een stuk of vijf vervaarlijk uitziende butches, twee timide femmes. Sommigen lachten, anderen keken een beetje wantrouwend.

‘Zo, dus jij bent een feminist?’ vroeg ze weer. En je bent ook zoals wij? Hoe kan dat nou? Wat doe je dan?’

Ik begon met te zeggen dat voor mij feminisme en lesbianisme niet iets totaal verschillends is, maar dat die zaken juist heel veel met elkaar te maken hebben.

[p. 162]

Ze onderbrak me ongeduldig: ‘Nou moet jij eens goed luisteren. Ik ben balling uit Cuba. Niet omdat ik tegen het socialisme ben, maar omdat wat ze er daar in Cuba van maken niet zo heel veel met socialisme te maken heeft. En zo vertrouw ik ook al die feministen niet. Hebben die vrouwen ooit iets voor ons gedaan? Hebben ze zich ooit iets van ons aangetrokken?’

Terwijl ik overwoog hoe ik haar kon uitleggen wat er op de Ontmoeting gebeurd was en me onderhand wanhopig probeerde te concentreren op mijn salsapassen, brak er ineens een luid kabaal los. Twee vrouwen hadden elkaar stevig bij de haren vastgepakt en probeerden elkaar uit het evenwicht te brengen. Ze letten daarbij niet op de tafeltjes en stoeltjes waar ze tegen aanstootten en de dansparen die hen probeerden te ontwijken. Er vielen wat flessen bier om. Enkele vriendinnen van de Cubaanse probeerden met veel geschreeuw de strijdende dames te scheiden. Maruja kwam langzaam uit de hoek gelopen. Iedereen ging voor haar opzij. Ze keek een paar minuten lang streng naar de twee vechtende vrouwen. Toen dezen daar niet op reageerden draaide ze zich om en deed het licht aan. Ze wachtte even en greep toen de beide vrouwen bij een schouder. Met een beslist gebaar trok ze de twee uit elkaar. Eén van hen zette ze op een stoel neer. Het werd weer wat rustiger, de vriendinnen hielden op met schreeuwen. Maruja had geen woord gezegd. Ze liet ook de andere vrouw los, deed het licht weer uit en schommelde langzaam naar haar plekje in de hoek. De vrouw die Maruja midden op de dansvloer had losgelaten schudde even haar hoofd en liep toen met grote boze stappen de bar uit. De Cubaanse nam de andere onder handen. Ze trok haar uit de stoel omhoog, greep haar stevig bij haar schouders beet en liep de hele dansvloer met haar op en neer. Ze schold haar de huid vol. Haar vriendin grinnikte wat schaapachtig en mompelde af en toe beschaamd een verontschuldiging. Na enkele rondjes door de zaal zette de Cubaanse haar partner op een stoel bij haar vriendinnen. Ik vroeg haar weer ten dans en informeerde wat de aanleiding tot deze onenigheid was geweest.

‘Ach niets,’ mompelde ze, ‘wij Latinas hebben nu eenmaal een sterk temperament. Het was gewoon een woordenwisseling, een misverstand. En je moet uitkijken, mijn vriendin zit daar.’

Ze knikte naar het tafeltje met de vervaarlijk uitziende butches.

‘Ik heb geen zin in nog zoiets.’ Ze legde mijn hand die ik om haar heupen had gelegd wat hoger op haar rug, een handeling die ze die avond nog enige malen zou herhalen. We dansten allergenoeglijkst verder. Net toen ik me begon te verbeelden dat ik me een beetje begon aan te passen aan de wervelende passen van mijn partner wenkte haar butch haar en leidde haar met een beslist gebaar naar de deur. Ze zwaaide nog even verontschuldigend naar me en verdween toen

[p. 163]

naar buiten.

Nelly, die aan de tap met enkele vriendinnen had zitten praten keek me even onderzoekend aan.

‘Ja, ik had je gewaarschuwd. De vrouwen hier zijn uitdagend en agressief. Overdag werken ze als winkelmeisje of kantoorbeambte of weet ik veel waar en 's nachts treffen ze elkaar hier - om te dansen, een vriendin te zoeken of met hun maten te praten. Er zijn altijd te veel butches en er is een broeierige concurrentie om de beschikbare femmes. Er wordt bijna iedere avond wel een keer gevochten. Behalve mezelf ken ik nog maar twee vrouwen in Lima die proberen dit stereotiepe heterogedrag af te wennen. Afgezien van de “stille” lesbo paren die hier ook wel eens komen dansen zijn de meeste bezoekers dit soort desolate bar-dykes. Ze kennen elkaar veel te goed. De kring is ook zo klein. Vandaar dat jij als nieuweling meteen uitgeprobeerd moest worden. Ze accepteren van mij eigenlijk ook niet dat ik weiger me als een butch op te stellen.’

We besloten de verwarring van deze avond nog iets te doen toenemen door samen een laatste dans uit te voeren. We stoorden ons niet aan de wantrouwende blikken van de vrouwen om ons heen voor wie deze salsa van twee door hen als butch geclassificeerde dykes wel een gotspe moest betekenen.

Uw toegenegen

Dora D.