Lust en Gratie. Jaargang 1

[p. 11]

Margret Brügmann
Christa Reinig
Een amazone met de pen

‘Je hoeft geen biologie gestudeerd en over de afgebroken set chromosomen gefilosofeerd te hebben. Het is voldoende om elke avond om acht uur het nieuws aan te zetten en de heren te zien reageren, erigeren en dirigeren. Dan besluipt je vanzelf wel het vage gevoel dat in de natuurgeschiedenis iets mis is gegaan’.

De duitse schrijfster Christa Reinig heeft weinig vertrouwen in de homo sapiens, vooral in de mannelijke vorm. In 1976 debuteerde zij als feministische schrijfster met haar sarkastische roman ‘Entmannung’. Zij werd door de kritici als een tweede Valerie Solanas afgeschilderd, omdat zij in deze roman een toneel van bloed en geweld laat verrijzen. Maar Reinig is niet zo gemakkelijk te pakken. Haarzeer ingewikkeld gekonstrueerde teksten onttrekken zich bij nader inzien aan een voor de hand liggende eenduidigheid. Reinig fascineert de lezeres omdat zij haar kunnen als tekstingenieur weet te koppelen aan een uitermate groot engagement met het feminisme, waarbij zij haar zusters in de strijd geenszins ontziet.

Het leven van Christa Reinig lijkt in vele opzichten op de kaleidoskoop die zij de lezeres in haar teksten aanbiedt. Opmerkelijk in haar levensloop zijn de vele veranderingen: zij verandert van milieu, land, beroep en ideologie. Reinig zegt over zichzelf: ‘Ik ben op twee manieren afvallig geweest. Als vrouw geboren heb ik me sterk gemaakt voor de mannenzaak en jaren lang de wereld alleen door de ogen van mannen bekeken en naar het voordeel voor mannen beoordeeld, zonder me om het vrouwelijk gezichtspunt te bekommeren. Dat wil zeggen, ik heb tegen mijn eigen bestwil in gehandeld.

[p. 12]

later heb ik nogal plotseling besloten de kant van de vrouwen te kiezen.’ Deze plotseling ommezwaai is niet onmiddellijk uit de biografie van Christa Reinig te verklaren. Reinig past op het eerste gezicht niet bij de jonge generatie feministische schrijfsters, die midden zeventiger jaren debuteerden, zoals Stefan, Meulenbelt, French. Zij werd in 1926 te Berlijn geboren en is het prototype van een berlijnse ‘straatmeid’. Op een foto van haar op driejarige leeftijd zie je een klein meisje met grote nieuwsgierige brutale ogen in oude kleertjes. Zij woont met haar moeder in een sousterrain in een arbeiderswijk. Alle herinneringen die Reinig over haar jeugd te berde brengt zijn gekenmerkt door een gebrek aan aanpassing aan de vrouwenrol. Het kleine meisje zet zich af tegen het dragen van jurken en huishoudelijke plichten. Met spontaan protest reageert ze op de konfrontatie met steeds wisselende ‘ooms’ en de dwang later een keurig vrouwenberoep te moeten kiezen. Haar gezonde verontwaardiging wijst op een nog niet aangetast zelfbewustzijn. Tijdens de oorlog volgt zij een opleiding tot bloemiste. Na de oorlog werkt zij als ‘Trümmerfrau’, dat wil zeggen dat zij één van de talloze vrouwen is die de tot puin gebombardeerde steden opruimen. Intussen is de splitsing van Duitsland in Oost en West een feit. Reinig woont dan in Oost-Berlijn en begint te studeren. Allereerst moet zij haar examen middelbare school nog zien te behalen. Daarna studeert zij aan de ‘Arbeiter- und Bauernfakultät’ - een soort tweede kans onderwijs - kunstgeschiedenis en christelijke archeologie. In 1958 wordt zij wetenschappelijk assistente bij het Märkische Museum.

Sinds 1948 publiceert Reinig gedichten, hoorspelen en verhalen. Zij komt in konflikt met de censuur in de DDR wanneer zij weigert in een vervolgverhaal voor een krant wijzigingen aan te brengen. Sindsdien publiceert zij uitsluitend in West-Duitsland. In 1960 verschijnt haar eerste gedichtenbundel ‘Die Steine von Finisterre’. Drie jaar later krijgt zij de ‘Bremer Literaturpreis’. Reinig gebruikt haar reisje naar Bremen om de DDR definitief te verlaten. Zij vestigt zich in München en beleeft een ‘rasendes Jahrzehnt’, zoals zijzelf zegt. Haar bohémienleven resulteert in een grote artistieke produktiviteit. Dan vinden er twee ingrijpende gebeurtenissen plaats: een zwaar ongeval en haar verwerking van een proces tegen twee lesbiennes.

In 1971 valt zij van de trap waarbij haar nekbanden scheuren. Deze verwonding herstelt niet meer en Reinig kan sindsdien haar hoofd niet meer optillen. Na haar ongeluk verandert Reinigs leven radikaal. Zij mijdt feestjes en leeft teruggetrokken. In deze periode van ingetogenheid ontstaat in 1975 haar eerste grote roman: ‘Die himmlische und die irdische Geometrie’. Deze roman is in twee opzichten bijzonder binnen haar oeuvre. Voor het eerst schrijft Reinig een tekst met sterk autobiografische trekken. Vroeger waren de helden van haar teksten

[p. 13]

piraten, soldaten, zelfmoordenaars, beulen en andere mannelijke protagonisten uit randgroepen. Nu schrijft Reinig over zichzelf: ‘Ik heb gewoon vastgehouden aan mijn bewustzijnstoestand van de afgelopen jaren. Toen ik dan doorkreeg dat ik te veel begon te “vormen” ben ik ermee opgehouden. Het ging mij om de stroom van mijn gedachten en niet om een historische autobiografie.’ Het slot van dit citaat wijst op het tweede nieuwe element in Reinigs roman: vroeger schreef zij proza in een verhalende, lineaire stijl. Nu, in ‘Die himmlische und die irdische Geometrie’ schrijft zij in een stijl die lijkt op de avantgardistische ‘stream of consciousness’ waarbij de verhaalbrokstukken niet chrono-logisch geordend zijn, maar volgens de chaotische logika van de herinneringsmachine op papier gezet worden. Het resultaat is een lappendeken van tekstfragmenten en eigen kommentaren. Kenmerkend voor Reinigs proza is haar mengeling van autobiografische fragmenten en fiktieve dialogen van historische of mythische personen, zoals de Sade en Kant of Satan en J.S. Bach. Reinig ensceneert deze dialogen dusdanig ironisch, dat de lezeres een indruk krijgt van haar houding ten opzichte van de patriarchale kultuur. Op het kruispunt van de dialogen ontstaat een ruimte voor reflektie over de vanzelfsprekendheid waarmee iedereen (de lezeres, de auteur, de heren zelf) bestaande misogyne theorieën overneemt.

De tekst ‘Die himmlische und die irdische Geometrie’ is een verzameling fragmenten die door de hand en het hoofd van de auteur zijn gegaan. Het is daarbij bijna onmogelijk de teksten te scheiden in individuele opmerkingen en kollektief/objektief beschikbaar kultuurgoed. Dit heeft ook konsekwenties voor de status van het auteurschap. Reinig is zich daarvan bewust als zij over deze autobiografische tekst opmerkt ‘sie trete unter dem Pseudonym Christa Reinig auf’. De auteur als fiktie. Het ik-zeggen moet nog geleerd worden en wordt in aanzet al geproblematiseerd. Reinig perfektioneert deze ironische stijl verder in haar tweede grote roman ‘Entmannung’.

Het tweede moment van bezinning valt bij Reinig in de tjid van het ‘Ihns-Prozess’: in het kleine provinciestadje Itzehoe staan twee vrouwen - Ihns en Anderson - voor de rechter. Zij worden ervan beschuldigd de echtgenoot van de een door een huurmoordenaar met een bijl te hebben laten vermoorden. Het pikante - en door de media gretig aangegrepen - detail in deze moordaffaire is de lesbische relatie van de twee vrouwen. Het vonnis luidt: levenslang! Reinig beschrijft in een autobiografische schets hoezeer ze onder de indruk is van het vonnis: ‘Daarna kom ik thuis en voel me op de een of andere manier als doormidden gebroken: ik ben feminist en weet niet eens wat dat is. Ik ga in bed liggen en blijf er dagen in liggen. Mijn lippen springen open, worden helemaal ruw. En ik denk: ik ben ziek. Maar ik weet wat dit is (...). Ik weet precies wat er aan de hand is. Het is een en

[p. 14]

foto: Brigitte Friedrich
Christa Reinig

[p. 15]

al doffe ellende van binnen. Ik ben bang. Mijn lichaam heeft mij gewezen op wat het betekent dat ik nu tegen mannen ga ageren.’ En ze komt in opstand. Zij pakt de pen en voert de strijd op het terrein waarop zij zich thuis voelt: de literatuur. Op haar vijftigste verjaardag verschijnt dan Reinigs opzienbarende boek ‘Entmannung’.

Achter de provocerende en dubbelzinnige titel ‘Entmannung’ verbergt zich een roman die als een kommentaar van een vrouwelijk ‘ik’ op historische en kontemporaine sekseverhoudingen gezien kan worden. De nieuwsgierige en argeloze lezeres verwacht nu zeker een vierdelige encyklopedie van vrouwenonderdrukking. Reinig ontloopt echter deze val: ten eerste zou het slechte literatuur zijn en ten tweede zeker onvolledig. Reinig pakt het daarom heel listig aan: zij konstrueert een fiktief verhaal dat haar tot vehikel dient om vrouwvijandigheid zo gekomprimeerd en kompleks mogelijk te (be-)schrijven. Naast woede is het voornaamste ingrediënt bij het vertellen de sarkastische lach. Als lezeres brul je van het lachen om zo veel uitgestalde mannelijke domheid en chauvinisme. Reinig laat echter ook zien, dat vrouwen zeker niet de lachende derde in het verhaal zijn. En dat maakt de humor des te wranger. Reinig hanteert de traditionele romanvorm, waarbij zij haar personages tot types stileert. Dit maakt van de tekst een soort kasteel-roman: je zou ‘Entmannung’ als een persiflage op een dokterroman kunnen lezen: Kyra, een playboyachtige geneesheer-direkteur wil zijn onderdrukkende houding tegenover vrouwen afleggen. Daarvoor lijkt het hem nodig om vrouw te worden, aangezien hij vrouwen het ‘betere’ geslacht vindt. Hij heeft echter voor zijn ‘transformatie’ voorbeelden nodig. Daarom verzamelt hij vier vrouwen om zich heen die elk een speciale variant ‘vrouw’ representeren: de karrièrevrouw, de huisvrouw, de hoer en het dienstmeisje. De dames ontwikkelen een grote onderlinge solidariteit. Zij sporen elkaar aan tot radikaal denken, wat resulteert in manifesten waarin zij de uitroeiing van mannen eisen. Deze verbale vechtlust heeft echter geen praktische gevolgen. Integendeel: de vrouwen vertroetelen hun androgyne oogappel Kyra, die zo z'n best doet om hen te begrijpen. In zijn onnozelheid (en onbewuste heerszucht) is Kyra in laatste instantie schuld aan de ondergang van de vier vrouwen. De een wordt krankzinnig en probeert Kyra met een bijl te vermoorden, de ander pleegt zelfmoord na een verkrachting waaraan Kyra indirekt schuldig is. De derde rot in het huwelijk met Kyra weg aan kanker (!) en de vierde belandt in de gevangenis omdat zij haar echtgenoot zogenaamd met een groenterasp trachtte te vermoorden. Kyra heeft in dit drama de centrale positie van katalysator. Hij wil het beste voor iedereen, vooral voor zichzelf, en is volledig in tranen bij elk drama dat hij heeft veroorzaakt.

De hierboven beschreven handeling is slechts een van de draden die

[p. 16]

door de roman heenlopen. Daarnaast zijn hoofdstukken gewijd aan dialogen tussen Freud en Hitchcock, Kyra en Valerie Solanas, Marquise von O. en een onbekende jongeman. Daartussen schuiven manifesten en statements, onder andere over het ‘Ihns-Prozess’, een reflektie over de auteur binnen het mannelijke literatuurbedrijf. De roman eindigt als een Brechtiaans toneelstuk. Mozarts ‘Zauberflöte’ en Goethes ‘Faust II’ worden door de personages van de roman gespeeld: ‘Er komt geen eind aan de roman, of er is geen eind aan dit verhaal te maken, of het verhaal (van de vrouwenonderdrukking) is nog niet afgelopen? De lezeres mag het zeggen.

Even dubbelzinnig is de titel van de roman: ‘Entmannung’. Het ligt voor de hand dat de titel slaat op Kyra's pogingen om een vrouw te worden. ‘Entmannung’ betekent echter ook kastratie. En bij deze interpretatie past de metafoor van de bijl die de hele roman doortrekt, bij voorbeeld bij de moordpoging op Kyra en de moord in het ‘Ihns-Prozess’. ‘Entmannung’ betekent echter in zijn meest radikale konsekwentie de bewustzijnsverandering van de auteur Christa Reinig zelf: ‘Ik ga in mezelf op zoek naar wat ik als “mythe van de mannelijkheid” van mezelf af kan schudden’. De radikale haat jegens mannen wordt hier in een ander daglicht geplaatst. Het gaat niet uitsluitend om de konkrete man, maar om het ‘mannelijke’ of ‘patriarchale’ element in elke mens. Reinig zegt in haar roman: ‘Ik dood de man (...) en als ik hem in mijzelf tegenkom, dood ik hem!’ Deze rituele slachting die gesymboliseerd wordt door de bijl is te beschouwen als een bevrijdingsproces. De toenadering van de ‘mannelijke’ auteur Christa Reinig tot het feminisme plaatst haar voor de vraag: ‘Wat is dat eigenlijk, een vrouw?’

Reinig ontwikkelt in ‘Entmannung’ een schrijfstijl die binnen de Franse écriture féminine dekonstruktie wordt genoemd. Reinig persifleert kulturele verschijnselen: zij maakt bestaande theorieën belachelijk door ze in een vreemde kontekst te plaatsen. En zij mengt verschillende diskoursvormen tot een ordeverstorend (vrouwelijk) diskours dat het mannelijke bevecht waar het in het vizier komt, met grote radikaliteit in alle kulturele manifestaties en uitingsvormen, ook de literaire, waarbij de positie van de (vrouwelijke) auteur niet gespaard wordt.

Het literaire werk van Christa Reinig borduurt voort op de vraag wat vrouwzijn eigenlijk inhoudt. In haar bundel met utopische essays ‘Der Wolf und die Witwen’ beschrijft zij een vrouwenmaatschappij waarin mannen door een virusziekte uitgeroeid zijn. Reinig schildert haar zusters daarin echter niet af als humanistische phoenixen die uit de patriarchale as herrijzen.

Ook haar laatste verhalenbundel ‘Die ewige Schule’ blinkt niet uit door optimisme, hoewel de teneur verzoenender geworden is vergeleken bij vroeger. Reinig schetst hier een aantal situaties rond het alle-

[p. 17]

daagse leven van lesbische vrouwen. De idylle van het landleven, de adolescente adoratie voor leraressen en het rustige leven van twee lesbische bejaarden worden onder de loep genomen. Het verhaal ‘Asche und Erde’ dat wij in dit nummer opgenomen hebben gaat over twee oude dames die hun strijdterrein verplaatst hebben van het erotische vlak naar de topografie in het hiernamaals. De Hamlet-vraag verschuift naar de vorm van de begrafenis: stof of as?

Er valt geen slotopmerking te maken over het oeuvre van Reinig. Evenmin durf ik voorspellingen omtrent een toekomstige ontwikkeling van Reinigs auteurschap te doen. Zij heeft in het verleden bewezen dat ze zich weinig aantrekt van trends en vaststaande images. Dit verhoogt de spanning voor haar lezeressen: welke idolen zal ze straks omverhalen? Wij zullen op het antwoord moeten wachten tot haar volgende teksten verschijnen.