Liter. Jaargang 20

Het tegenovergestelde van een mens

Het is zeldzaam dat een roman de vragen en zorgen verwoordt waar ik zelf mee worstel. Deze ervaring had ik wel met Het tegenovergestelde van een mens van Lieke Marsman. Haar geprezen talent voor essay en poëzie verwerkt ze in een debuutroman waarin de hoofdpersoon op intrigerende en nietsontziende wijze nadenkt over zichzelf en de wereld: ‘Op een gegeven moment zei mijn moeder dat de mens door en door slecht was, [...] als mensen slecht waren, en ik wilde goed zijn, dan moest ik ervoor zorgen dat ik het tegenovergestelde van een mens was.’

Ida is negenentwintig, afgestudeerd klimaatwetenschapper en op zoek naar invulling van haar bestaan. Niet opgevoed met religie of een ander betekenissysteem mist ze een rode draad om door haar leven te spannen. Ze lijkt op mijn doorsnee leeftijdsgenoot: op zoek naar zingeving en een zinvolle bijdrage aan de wereld, maar onzeker over de te kiezen weg. ‘Ik schipper tussen enerzijds het verlangen een actievere bijdrage aan de maatschappij te leveren, anderzijds het verlangen die maatschappij volledig buiten te sluiten’. Het appel dat de wereld op ons doet groeit. Het is vooral de klimaatverandering die Ida bezighoudt. ‘Mijn apathie is een gevolg van hoe de generatie van mijn ouders de wereld achterlaat, mijn cynisme een teken van verslagenheid: ik gebruik cynische grapjes om me staande te houden in een wereld waar ik niet voor gekozen heb, nooit voor zou kiezen, maar waar ik geen weg uit zie.’ Ida representeert mijn generatie die geconfronteerd wordt met de erfenis van decennialange voortuitgang ten koste van de aarde en weet dat het eigenlijk al te laat is: ‘Ik voel me als iemand die haar rekeningen maar niet meer openmaakt - dag na dag laat het klimaat een ongeopende brief achter op mijn deurmat: je bent te laat! zal er staan als ik de post toch open. Op mijn eettafel stapelen de brieven zich op, binnenkort zal een dijkdoorbraak beslag op mijn inboedel leggen.’

[p. 73]

Ida's verhaal wordt afgewisseld en ondersteund door gedichten, citaten en essayistische overwegingen over relaties, seksualiteit, het hedendaagse gebrek aan gebrek en de positie van de mens in het universum. Dit doet niet af aan de eenheid van het boek, maar sleept de lezer mee in de complexiteit van Ida's en de menselijke coming of age. De rode draad die Ida zelf in haar leven mist, is wel degelijk te ontwaren in haar kijk op de wereld: veel dingen zijn onontkoombaar. Je kunt niet voorkomen dat je geliefde je verlaat en dat je bent wie je bent. Het kernmoment in Ida's jeugd was het inzicht dat ze niets of niemand anders kon zijn dan wie ze was. Toch legt Ida zich hier niet bij neer. Ze zet zich ook actief in tegen klimaatverandering en presenteert een inzicht waarmee we de problemen te lijf kunnen gaan: we moeten onszelf niet langer als de centrale wezens van het heelal beschouwen en dingen als betekenisvol in zichzelf zien. Dit hangt samen met de noodzaak om toe te geven dat niet alles in de wereld maakbaar is; we moeten leren accepteren.

Het schokte mij dat de gevolgen van klimaatverandering in het boek als onontkoombaar worden gepresenteerd en uiteindelijk als een golf over Ida heen stromen. We kunnen niet ontsnappen aan het unhappy end als we op deze weg doorgaan. Ida's held, de activiste Naomi Klein, stelt dat we helemaal niet onverschillig zijn, maar juist verlamd raken door hoeveel het ons wél kan schelen. Door de problematiek te thematiseren met behulp van een met zichzelf worstelende klimaatwetenschapper voelde ik mij als lezer erkend in mijn eigen gevoel van verlamming. Daarmee slaagt Marsman erin om haar lezers tot actie aan te zetten zonder hen te veroordelen.

Lieke Marsman, Het tegenovergestelde van een mens. Uitgeverij Atlas Contact, Amsterdam 2016, 176 blz, €19,99.

Joyce Rondaij