Liter. Jaargang 20

[p. 56]

Els Meeuse
Ora pro nobis
Tommy Wieringa gelezen [6] - over De heilige Rita (2017)

Pijnlijke leegte en mateloos verlangen kenmerken de nieuwe roman van Tommy Wieringa. De heilige Rita is een meeslepend boek, geschreven in de beeldende taal die we van onze gastschrijver kennen. Het verhaal tekent op een overtuigende manier de wereld van een dorpscultuur waarin voor sommige mensen de tijd stil lijkt te staan. Het boeit van begin tot eind.

Wieringa brak met Joe Speedboot (2005) door bij het grote publiek. Daarna is er nog veel werk, waaronder Caesarion (2009) en Dit zijn de namen (2012), van deze gelauwerde en veel vertaalde schrijver verschenen. Opvallend genoeg kiest Wieringa nu opnieuw voor een verhaal dat zich afspeelt in een grensgebied. Opnieuw botsen culturen, smelten ze samen en gaan ze uiteen. Ook De heilige Rita draait om een intense zoektocht naar liefde, het verlies van vriendschap en een nostalgisch terugkijken naar het verleden. Ook deze keer weer een verlangen naar verlossing, ingebed in een levenshouding waarin seks lange tijd de boventoon voert maar ontoereikend blijkt te zijn.

Paul Krüzen nadert de vijftig, is vrijgezel en woont nog altijd met zijn vader in het ouderlijk huis, een eeuwenoude boerderij met een mysterieus krakende zolder. Paul heeft het dorpje Mariënveen nooit verlaten. Zijn enige toeverlaat is de Aziatische Rita in een bordeel in Duitsland, net over de grens. Tot ook deze troost hem ontvalt.

Paul heeft een handeltje in oude spullen, voornamelijk oude militaire parafernalia uit de Tweede Wereldoorlog. De zaken gaan hem goed. Hoe langer de oorlog voorbij is, hoe meer hij verkoopt. Toch is hij allesbehalve gelukkig. Gaandeweg krijg je een steeds beter beeld van zijn leven en ontdek je wie Paul werkelijk is en hoe het komt dat hij is wie hij is.

Het kantelpunt in Pauls jeugd is het moment waarop er in de koude oorlog een vliegtuigje bij hen achter in het maïsveld neerstort. Een klein sproeivliegtuigje waarin een Rus blijkt te zitten die op deze wankele manier gevlucht is naar de vrijheid. Pauls vader sleept de Rus, die op dat moment meer dood dan levend is, naar huis. Deze heldhaftige redding zal hem echter duur komen te staan. Rus Anton wordt aanvankelijk opgenomen in het ziekenhuis. Ontslagen uit het zie-

[p. 57]

kenhuis wordt hij afgeleverd op hun adres. Waar moet hij anders heen? Het leven neemt voor Paul en zijn vader een rampzalige wending als Pauls moeder op een zekere dag met de Rus vertrekt. De leegte die dan ontstaat kan niemand ooit nog vullen, al blijft Paul zoeken.

Paul is van huis uit katholiek, net als zijn vriend Hedwiges. Als kind hield het geloof hem meer bezig dan nu. Toch draagt hij een medaillon van de heilige Rita, dat hij eens op een vakantie op Boracay van Hedwiges gekregen heeft. Tot zijn grote verbazing, want Hedwiges had hem nooit eerder iets gegeven. Zelf kocht hij vervolgens tijdens die vakantie ook een medaillon voor ‘zijn’ Rita. Rita draagt het medaillon altijd. De heilige Rita kende net als Paul weinig geluk in haar leven. Ze staat bekend als patrones van de hopeloze gevallen en een hopeloos geval voelt Paul zich zeker. Paul ziet zichzelf overigens niet als een heilige; zijn liefje Rita is het al evenmin - als er iemand de heiligheid nadert in het boek dan is het Hedwiges wel.

Na het dramatische afscheid van zijn moeder kan Paul geen Rus meer luchten of zien. Onbetrouwbaar volk vindt hij het. Dit vooroordeel breekt hem uiteindelijk op. Langzaam maar zeker ontglipt alles hem, deels door eigen schuld. Als zijn vader in het ziekenhuis ligt, wordt zijn vriend Hedwiges beroofd en mishandeld. Paul proclameert zijn verdenkingen luidruchtig. Gevolg: hij krijgt grote problemen met de betreffende personen. Is hij nu aan de beurt? Paul laat zijn huis sterk beveiligen en wacht tot het moment daar is. Hij sluit zich op in een ‘gevangenis’ die steeds kleiner wordt. Zelfs in Club Pacha, waar hij zijn plezier en genot zocht, onder andere bij zijn Rita, kan hij niet meer komen. Paul erkent op den duur het failliet van zijn leven.

Kinderlijk, dacht hij, ik ben mijn leven lang kinderlijk gebleven. Alsof met het ouder worden geen verlies en tegenslag zouden meekomen, dingen die met een vrouw aan je zijde zoveel beter waren op te vangen. Een alleenstaande man stierf gemiddeld vijf jaar eerder dan een getrouwde man. Eenzaamheid was even schadelijk als roken of excessief drinken; wie alleen leeft, aan de rand van de wereld bovendien, sterft een eenzame, ellendige dood. Schrijf deze man in als kinderloos, zei Jeremia, een man die in zijn dagen geen geluk heeft. Zo werd Paul terechtgewezen door een profeet van voor de jaartelling, als een onverantwoordelijk kind dat zijn kansen op geluk heeft verspeeld.

Lang heeft hij genoegen genomen met vluchtige seksuele contacten, maar hij vindt er niet de rust in die hij zoekt. Een nieuwe kans dient zich aan. Hij ontmoet Ineke Wessels, een oud klasgenootje dat wel wat in hem lijkt te zien. Maar wil hij wel? En weet hij hoe hij met een ‘gewone’ vrouw om moet gaan? Ineke Wessels is een lichtpuntje, maar is Paul in staat dit licht te omarmen?

[p. 58]

De heilige Rita laat op een indringende manier zien wat verlaten worden met een kind kan doen. Zelfs als Paul bijna vijftig is, denkt hij nog bijna dagelijks aan zijn moeder. Op een gegeven moment hoort hij zelfs haar stem:

Onmetelijk lang geleden was het dat hij haar stem gehoord had. Nu opeens, nu hij in bed het evangelie van Mattheus lag te lezen, had ze weer geklonken, even helder en krachtig als toen hij nog een kind was. Meestal lag haar stem verborgen in een ontoegankelijke plooi van zijn geheugen, maar nu, op een onbewaakt ogenblik, was ze tevoorschijn gekomen en had ze hem geroepen. Een groot en onmachtig verlangen steeg in hem op, onmiddellijk gevolgd door hetzelfde verdriet als tweeënveertig jaar geleden, toen hij zich aan haar been had vastgeklampt en haar gesmeekt had hem met zich mee te nemen.

Paul probeert zijn leven lang de leegte in zijn innerlijk op te vullen met vrouwen. Zijn moeder, Rita misschien, of Ineke. Paul zoekt naar een diepere dimensie in zijn bestaan. De vrouw overstijgt het aardse. Ze kan zich zomaar aan hem openbaren als in zijn Bijbel leest. Een bijna mystieke ervaring die een onmetelijk verlangen creëert en hem met een intens verdriet achterlaat. Ze is onbereikbaar. En toch blijven we haar zoeken. Misschien kan ze ons helpen. De heilige Rita is een zucht naar ontferming. Bid voor ons, ora pro nobis.

Aan het eind van het verhaal, voor de begrafenis van Hedwiges plaats zal vinden, lijkt Paul het dichtst bij de rust te komen. Uitputting en vrede liggen in elkaars verlengde, ontdekt hij.

Paul hoorde de woorden waarmee hij toen die nacht op zolder de boze geesten had afgeweerd. De Heer is mijn herder, mij zal niets ontbreken. Zijn lippen volgden het snoer van woorden van de grazige weiden naar de wateren der rust... Want naast mij gaat Gij, Uw stok en Uw staf doen me getroost zijn. Godsvertrouwen, dacht hij, en een Walter P38. [...] Hoe verlangde hij naar een rimpelende stroom en een zachte oever om op uit te rusten; de staat van geweld had hem verzwakt. Vrede, begreep hij, begon met uitputting.