Liter. Jaargang 20

[p. 12]

Joost Vormeer
Schijnbewegingen
Brief aan Frans Kellendonk

Beste Frans Kellendonk,

Onlangs las ik het tweede deel van je verzameld werk, met daarin je essays, artikelen en enkele vraaggesprekken. In een gesprek met Willem Kuipers noem je het calvinisme antipathiek, en daar moest ik om lachen, vanwege dat stijve woord, en omdat ik zelf in een calvinistische omgeving ben opgegroeid. Je verwijt het calvinisme een gebrek aan gemeenschapsgevoel en dat herken ik. Calvinistische gemeenschappen hebben een provisorisch karakter: één ruzie, één afsplitsing en er ontstaat weer een nieuwe gemeenschap. Ik zat op een reformatorische school met weekopeningen die op kerkdiensten leken en gecensureerde boekenlijsten - ja, ook jouw boeken waren verboden - en nooit heb ik het gevoel gehad onderdeel te zijn geweest van iets wat inspireerde, iets wat groter was dan mijn puberale eenzaamheid.

Ik vind het daarom bijzonder dat de rooms-katholieke kerk een wereldkerk is en dat de liturgie overal op aarde hetzelfde wordt gevierd. Toen ik een keer in Mexico-Stad was, stapte ik op een middag een lege rooms-katholieke kerk binnen en op dat moment had ik ook in Utrecht kunnen zijn. (Overigens voel ik een eenzelfde herkenning als ik in het buitenland de regenboogvlag tegenkom. De homogemeenschap is een internationale gemeenschap. Dat merkte ik ook na de schietpartij in Orlando, toen hier in Nederland vooral homoseksuelen hun steun betuigden en bloemen legden bij monumenten.)

Jij zei in een gesprek met Hans Maarten van den Brink het volgende: ‘Een samenleving in de volste zin van het woord moet, lijkt me, door een religieus ideaal, een metafysisch doel, bezield zijn.’ Net als ik in mijn pubertijd, was jij op zoek naar bezieling. Voor jou is het religieuze ideaal duidelijk het katholicisme. Je bekritiseerde de multiculturele samenleving omdat het de sociale cohesie in een samenleving zou ondermijnen. Je zei: ‘Een straat waar men op de ene hoek een katholieke kerk probeert te handhaven, op de andere een moskee en nog een hindoetempeltje ergens in het midden, is een straat waar binnen de kortste keren helemaal geen godsdienst en helemaal geen gemeenschap meer zullen zijn.’ Ik vraag mij af waar jouw samenleving eindigt of begint. Wat is een samenleving? Wat is een gemeenschap?

[p. 13]

Wat mij aanspreekt aan de rooms-katholieke kerk is - en ik leen een term van de Frans-Caribische dichter Aimé Césaire - een zekere ‘universele honger’. De kerk van Rome hecht van oudsher minder aan de grenzen van de natiestaat dan protestanten. Vandaar dat de rooms-katholieke kerk weinig problemen heeft met migratie, ook als het om economische vluchtelingen gaat. De huidige paus roept gemeenschappen in Europa op om vluchtelingen ruimhartig op te nemen. De kerk staat ook vrij positief tegenover de Europese Unie; het zijn vooral katholieke politici geweest die de basis voor Europese integratie hebben gelegd. Kortom, de rooms-katholieke kerk kende door de eeuwen heen een vaag verlangen naar vermenging en kosmopolitisme. Tegelijkertijd heb je volgens mij nooit beweerd tegen migratie of open grenzen te zijn en waren kerkdogma's voor jou niet leidend. Je zegt dat je meestal walgend de kerk uitloopt, zodra je eens een eucharistieviering bijwoonde. Je toont in je essays een afkeer van politiek en je vult niet in hoe die gemeenschap tot stand zou kunnen komen.

Dit maakt je op voorhand immuun voor kritiek. Je koestert een religieus ideaal als kompas voor de samenleving en wijst het katholicisme aan als basis, maar vult verder weinig in, zodat je met een schijnbeweging altijd kunt terugkeren naar je analyse. In ‘Grote Woorden’, je naschrift bij je colleges over Vondels Altaergeheimnissen, grijp je terug naar een mythische tijd, de tijd voor Plato, toen volgens jou grote woorden het leven nog heiligden en een gemeenschap konden stichten. Dus ergens in een ver verleden bestond volgens jou die gemeenschap nog, maar we hebben haar verloren en nu laat je haar zweven boven je woorden als een vorm van vrijblijvende cultuurkritiek.

Als tiener las ik weinig, maar een van de boeken die indruk maakten was Eiland van de Eeuwigheid van de Cubaanse schrijver Abilio Estévez. De oorspronkelijke titel is Tuyo es el Reino, een verwijzing naar de klassieke roman El Reino de este Mundo van een andere Cubaan, Alejo Carpentier. Deze roman maakte zo'n indruk omdat hij mij liet zien wat mogelijk is met woorden, met taal en literatuur. De verteller neemt je mee naar een afzonderlijke gemeenschap in een wijk bij Havana, genaamd het Eiland. Dat Eiland is veel meer een mythische wereld dan een echte wijk, want er is een Hier en een Ginder, en er zijn huizen met grote veranda's, exotische bomen en veel standbeelden, replica's van Europese werken. Op een nacht vinden de bewoners van het Eiland een gewonde jongeman in een Cubaanse vlag en dan begint of eindigt de geschiedenis.

Het Eiland is Cuba, maar bevat ook de hele wereld. Het eerste deel heet ‘Een nacht in de geschiedenis van de wereld’. De verteller beweegt voortdurend tussen de kleine gesloten gemeenschap van Havana en het universele en in de ruimte daartussen gaat het over Cuba en ook weer niet. Zulke schijnbewegingen zijn vaak

[p. 14]

de consequenties van het kunstenaarschap onder autoritaire regimes. Abilio Estévez leeft al jaren in ballingschap in Spanje. Ik kan mij niet goed voorstellen dat deze roman hem in de problemen bracht, maar ik weet niet hoe strikt de Cubaanse censuur was in 1997, toen de roman verscheen. In de laatste hoofdstukken wordt het Eiland vernietigd door een grote brand, maar het is niet zomaar een brand. Het is de Apocalyps en deze vindt plaats in 1958, het jaar van de revolutie. Misschien dat het regime de revolutie liever niet ziet als een brand of de Apocalyps, maar de stijl is zo magisch-realistisch en postmodern dat ik als Nederlandse lezer (en buitenstaander) er moeilijk kritiek in kan lezen.

Hoe komt het, Frans, dat jij werd ‘aangepakt’ door de Nederlandse ‘censuur’ en dan bedoel ik de critici die in de rij stonden om de vermeende antisemitische en homofobe strekking van Mystiek Lichaam aan te kaarten? What went wrong? Jouw reactie was helder: zij maakten de fout door de verteller gelijk te stellen aan de auteur en door niet te begrijpen dat literatuur, en dus ook Mystiek Lichaam, niet met realistische normen gelezen moet worden. In je essay ‘Oprecht veinzen’ verzette je je tegen realisme omdat het pretendeert de werkelijkheid weer te geven, terwijl dat niet mogelijk is, en brak je een lans voor een kunsttaal die de aandacht vestigt op zichzelf. Je noemde ‘de ogenblikken dat een verhaal of een gedicht eerlijk bekent dat het van taal gemaakt is [...] de bevrijdende ogenblikken in de kunst.’

Is in jouw poëtica ruimte voor kritiek op representaties van groepen mensen? Wat vind jij van het debat over de auteur Lionel Shriver, die kritiek krijgt vanwege haar representatie van een zwarte vrouw in haar laatste roman The Mandibles? ‘De denkbeelden in een roman zijn figuren als alle andere figuren’, schrijf je. In The Scandal of Pleasure: Art in an Age of Fundamentalism stelt Wendy Steiner dat elke kunstuiting altijd virtueel is, verwijzend naar zichzelf, en tegelijkertijd altijd naar een wereld buiten zichzelf. En daar zit misschien de sleutel: het werk is tweeledig.

Als ik de roman van Estévez herlees, vind ik hem niet meer zo goed als vroeger. Ik erger mij vooral aan de verteller die voortdurend benadrukt dat het werk fictie is, dus bekent dat het van taal is gemaakt. Een voorbeeld: ‘En oom Rolo, die een romanpersonage is, doet het licht uit. Vannacht zal ik niet slapen, zegt hij, en valt in slaap op de manier waarop romanpersonages in slaap vallen (door te verdwijnen).’

Dit postmoderne procedé is een trucje geworden, maar getuigt óók van minachting voor de lezer. Alsof je de lezer voortdurend moet voorhouden dat hij fictie leest. Nu is mijn kritiek op Mystiek Lichaam niet dat de roman haar fictionaliteit te sterk benadrukt. Mystiek Lichaam is naar mijn mening een geslaagde ideeënroman, maar ik vond de personages, en dan vooral Broer, nogal steriel. Zelfs de eerderge-

[p. 15]

noemde oom Rolo in Eiland van de Eeuwigheid is levensechter dan Broer, en dat terwijl over die arme man dus voortdurend moet worden verteld dat hij een personage is.

Rolo is de homoseksuele oom van Sebastian en de broer van Helena, vandaar dus oom Rolo. In diens boekhandel Eleusis ligt de hele wereldliteratuur uitgestald. Daardoor heeft Rolo een nogal levendige fantasie. Op het eerste gezicht verschilt hij van de jongere, rijkere en cynische Broer. Rolo verzamelt boeken, Broer verzamelt kunst, Rolo fantaseert, Broer speculeert, Rolo maakt deel uit van een gemeenschap en Broer staat erbuiten. Toch delen beide personages een zekere eenzaamheid. Als Rolo niet kan slapen gaat hij cruisen in een verlaten treinstation bij het Eiland. Daar komt hij een matroos tegen die zo overduidelijk een cliché is, een personage uit het oeuvre van Jean Genet, dat ik nu (maar niet op mijn zestiende) weet dat hij niet echt is, dat die matroos is ontsproten aan Rolo's fantasie. Maar wat ik mooi vind is dat uit Rolo's verlangen nieuwe personages ontstaan: zijn verlangen heeft een scheppende kracht. Als de verteller in de epiloog al zijn personages aan de kant schuift en zelf aan het woord komt, beschrijft hij het lege vel papier als iets dat gevuld moet worden. Woorden worden vlees, dat is het eeuwenoude wonder.

Voor jou Frans, is dit ook de kern van geloven. Geen dogma's, maar schepping, en dit creatieve proces kan aan de basis staan van een gemeenschap die jij voor ogen hebt. Zijn we er dan? Moeten we kunstenaars worden om een gemeenschap te vormen, geen kunstenaars in de strikte zin van het woord, geen afstandelijke critici en verzamelaars, maar mensen die in gezamenlijkheid iets kunnen scheppen, die deelnemen aan iets wat groter is dan henzelf?

Leefde je nog maar, dan konden we van gedachten wisselen. Ik zal deze brief bewaren, tot het moment dat we elkaar tegenkomen.

Met vriendelijke groet,

Joost Vormeer