Liter. Jaargang 20

C. Rijnsdorp als culturele opvoeder

Scheelzien

In al de jaren dat ik moderne literatuur recenseerde, vooral in het Nederlands Dagblad, heb ik mij geïnspireerd gevoeld door C. Rijnsdorp (1894-1982). Op de dag van zijn begrafenis schreef ik het ‘Vooraf’ voor mijn eerste boek met gebundelde recensies, Aangekruist. Ik verwees daarbij naar Rijnsdorps boek De moderne roman in opspraak (1966), waarin hij literatuurrecensies uit het Rotterdammer-kwartet (bijbladen van Trouw) had verzameld.

Rijnsdorp zag helder dat een schrijver een roman schrijft tegen de achtergrond van zijn eigen tijds- en levensbeschouwing. Daarom sprak het voor hem vanzelf dat een literatuurrecensent twee antennes in de letterkundige lucht stak: een literaire en een levensbeschouwelijke. Een beoordeling ‘uit zuiver literair oogpunt’ noemde hij ‘een hogere vorm van scheelzien’. Ik was en ben dit hartgrondig met hem eens.

Maar nooit wilde Rijnsdorp daarbij de levensbeschouwing laten overheersen. ‘Ook de meest authentieke levensbeschouwing mag het literaire oordeel niet vervalsen.’ Zijn eerste en belangrijkste insteek gold het literaire. En vervolgens: ‘De levensbeschouwing speelt bij de beoordeling mee, omdat men nu eenmaal kritiseert als totale mens’. Rijnsdorp mengde door zijn literatuurkritieken ook iets over de manier waarop het in het boek ging over angst, eenzaamheid, bedrog, geloof, liefde, vriendschap, hoop, wanhoop.

Wat ik zojuist van hem citeerde, zei hij in 1963 in zijn dankwoord nadat hij in het Muiderslot de ‘Prijs der Literaire Kritiek’ had ontvangen van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Enkele seculiere collega's reageerden daar in de pers uiterst kritisch op, om niet te zeggen: lelijk. Ik zal straks een paar reacties citeren. Maar eerst de reden waarom ik over Rijnsdorp schrijf.

Geen gezwam

Begin dit jaar promoveerde Anne Schipper (1957) aan de vu op Rijnsdorp. Anne was de eerste tien jaren van Woordwerk - het christelijk literair tijdschrift dat aan Liter voorafging - redacteur, samen met Bert Hofman en mij. Na jaren ontmoetten we elkaar als driemanschap weer bij Annes promotie.

Het proefschrift heet Een geknevelde volksopvoeder. Met ‘volk’ wordt het protestantse volksdeel bedoeld, waarin Rijnsdorp geboren werd en wortelde, en waarvoor hij een halve eeuw een intelligente opvoeder was. Hij wilde zijn aculturele geloofsgenoten bij de cultuur brengen, bij muziek, literatuur, filosofie. Hij ergerde zich mateloos aan de ‘wereldvrees’ en de ‘sectarische versuffing’ in cultureel opzicht van het calvinistische volk. Kunst en cultuur behoorden, zo schreef hij, tot ‘de algemeen-menselijke roeping’. Hij had een grondige hekel aan romans die dienden als propaganda voor het christendom en aan gedichten die de natuur moes-

[p. 74]

ten bezingen in de geest van Psalm 119. Nog in 1968 constateerde hij dat calvinisten - de uitzonderingen daargelaten - geen begrip hadden voor wat literaire kwaliteit was. Hij wees invloed van de theologie op de kunst af. Over de eigen wetten van de kunst en over zijn werk als literatuurcriticus schreef hij in 1936 aan zijn vriend en medestander Piet Risseeuw: ‘De theologie oordeelt belijdenissen. Wij oordelen werkstukken. In verband hiermee: geen gezwam.’

Kossmann en Fens

Jammer genoeg heeft de vu Rijnsdorp nooit een platform geboden om zijn culturele gedrevenheid te delen met studenten. In 1965 maakte de vu dat een beetje goed met een eredoctoraat. En twee jaar daarvóór was er dus die ‘Prijs der literaire kritiek’ voor Rijnsdorp. Alfred Kossmann deed daar minachtend over in Het Vrije Volk. Rijnsdorps werk, schreef hij, getuigde van de geborneerdheid die tot de christelijke folklore behoort, want hij beoordeelde de literatuur ‘naar de maatstaven van zijn zeer bijzonder geloof’ en hij liet ‘zedelijke normen prevaleren boven artistieke’. Kennelijk kende Kossmann Rijnsdorps werk niet. Kees Fens voegde er in De Tijd aan toe: wie het christelijk dagblad De Rotterdammer leest, ‘krijgt wekelijks huisbezoek van dr. C. Rijnsdorp’, die ‘vijf-minutenpreekjes houdt naar aanleiding van een boek’. Kossmann en Fens werden overigens stevig weersproken door de vooraanstaande katholiek Anton van Duinkerken.

Gekneveld

Anne Schipper heeft al die bijzonderheden weer boven water gehaald. En veel meer. Hij zet Rijnsdorp zeer gedocumenteerd in diens tijd: de bloei van de Jong-Protestantse literatuur in de jaren dertig, de opkomst van het tijdschrift Ontmoeting na de oorlog, het gevecht om de cultuur bij het volk te brengen. Hij noemt Rijnsdorp als volksopvoeder een ‘gekneveld’ mens, gekneveld door zijn afkomst, door zijn burgerlijk milieu waar hij ver boven uitstak maar dat hij als opvoeder trouw bleef, uit roepingsbesef. De protestantse dichter en essayist Klaas Heeroma heeft Rijnsdorp bestreden, hij vond diens ideaal veel te hoog gegrepen. Heeroma vond het volk onopvoedbaar.

Ik denk dat de waarheid in het midden ligt. Maar dat geldt niet alleen het christelijk deel van het volk. ‘Het volk’ houdt van voetbal en bier, niet van Nijhoff en Haasse. Dat is een algemeen verschijnsel. Rijnsdorp was veel te optimistisch over het opvoeden van ‘het volk’. Dat zijn culturele roman Eldert Holier (1938) mislukte, lag voor een groot deel aan hemzelf. Hij dacht dat het volk zo'n ingewikkelde culturele roman wel aankon. Daarin was hij naïef.

Maar hij had wel degelijk een grote culturele invloed op een geïnteresseerde bovenlaag van het protestantse volk, in de kring van Opwaartsche Wegen, door zijn wekelijkse recensies in de protestantse pers, door zijn lezingen overal in het land, door zijn radiorubriek bij de ncrv.

Rijnsdorp had veel te bieden, en heeft dat voor de liefhebbers nog. Zijn roman Koningskinderen is zelfs voor het brede publiek nog heel leesbaar. Zijn boek over de moderne roman biedt aanknopingspunten voor literatuurrecensenten die niet scheel willen zien. Zijn dagboeken Literair dagboek (1974) en Laatste gedachten (1982) zijn bronnen van wijsheid.

Anne Schipper is met dit proefschrift nog niet uitgepraat over Rijnsdorp en het brede veld van diens tijd en culturele tijdgenoten.

[p. 75]

Begin 2018 promoveert hij voor de tweede keer, nu aan de Theologische Universiteit van Kampen, op het onderwerp Het volk aan de kunst. C. Rijnsdorp, calvinisme en cultuur. Zijn promotor is ook dan George Harinck, met deze keer als copromotor Jacqueline Bel.

Anne Schipper, Een geknevelde volksopvoeder. C. Rijnsdorp en de culturele verheffing van het calvinistische volksdeel: strategie en leiderschap. Uitgeverij Lululily, Rotterdam 2017, 265 blz. Vrij te downloaden op Google met ‘vu Dare Anne Schipper’. Informatie over papieren versie: [e-mail].

Hans Werkman