Liter. Jaargang 20

[p. 62]

Joost Baars
Inleiding bij Hopeloos hoopvol

- In oktober 2017 verschijnt Hopeloos hoopvol van John Caputo. Joost Baars, van wiens hand in Liter 81 al een bijdrage verscheen over Caputo, schreef voor Liter een introductie bij deze voorpublicatie. -

*

John Caputo's boek Hopeloos hoopvol (Hoping against hope) leest als een apologie, in de zin dat het de mens van nu een pad naar geloof voorspiegelt. Maar in tegenstelling tot de beroemde twintigste-eeuwse apologieën van bijvoorbeeld C.S. Lewis en Dorothy Sayers - die de geest tegen de achtergrond van ontkerkelijking en opkomend modernisme en postmodernisme terug in de kerkelijke fles probeerden te redeneren - is het een pad vooruit. In de nu volgende fragmenten uit hoofdstuk 2 gebruikt Caputo daarvoor een beroemde passage uit Lyotards boek Het onmenselijke, waarin wordt gesteld dat het onmogelijk is om ons denken definitief aan een ultieme waarheid te relateren. Waarom? Omdat ons denken alleen kan bestaan omdat wij bestaan, en het zeker is dat ons bestaan van tijdelijke aard is. Alles zal uiteindelijk verdwijnen in het grote niets van de entropie. Het voert te ver om helemaal uit te leggen wat dat natuurkundige begrip inhoudt, maar twee aspecten ervan zijn van belang. Ten eerste: ‘de entropie’ is een van de mogelijke manieren waarop natuurkundig gezien het einde van het heelal zal plaatsvinden. Ten tweede: entropie is een staat waarin alles zó in evenwicht is, dat er niets meer beweegt. Het heelal eindigt dus niet in instabiliteit maar in een totale stabiliteit.

Caputo (1940) is een Amerikaans filosoof en theoloog, en een kenner van de Franse postmodernist Jacques Derrida. In zijn oeuvre vormt Derrida's principe van ‘deconstructie’ - een leeswijze die alle betekenisstructuren tot op het bot destabiliseert - de basis. Voor de meeste mensen - of ze nu christelijk of atheïstisch zijn - is deconstructie een vernietigende kracht, maar voor Caputo is het een scheppende. Denk daarbij ook aan de entropie van Lyotard: juist door de instabiliteit van betekenisstructuren (kerken, heilige boeken, orthodoxieën) op te zoeken breng je die structuren in beweging en kan er iets ontluiken dat door die structuren zowel beschreven wordt als wordt verborgen: geloven.

Dat geloven is bij Caputo iets dat ‘onvoorwaardelijk’ is. Juist daarom kan het

[p. 63]

niet zo zijn dat het definitief gevangen wordt in een betekenisstructuur, zoals het leven en het bestaan zelf ook alleen maar kunnen zijn in een structuur die voortdurend verandert. Een voorbeeld van hoe dat geloven eruitziet - hoe entropie en God, wanhoop en hoop, postmodernisme en orthodoxie samenkomen - kunt u lezen in de hier geselecteerde fragmenten. En hoewel Caputo's schrijfstijl even aanstekelijk als slimmig is, staat er veel meer op het spel dan slechts Caputo's intellect. Elders in Hopeloos hoopvol vraagt Caputo zich over zijn eigen gedachtegoed af: ‘kun je dit preken?’ Zijn antwoord: ‘het is het enige wat je kunt preken.’ Ik kan uit eerste hand verklaren dat dat waar is.

Het was op een zaterdag dat ik begon te lezen in Caputo's essay ‘Proclaiming the Year of the Jubilee’ - een tekst die een soort prelude vormt op Hopeloos hoopvol. Die avond kreeg mijn vrouw een hartaanval. Entropie. Pas enkele dagen later - ze was niet dood (God-zij-dank) maar de toekomst was uiterst onzeker - nam ik het essay weer op en las verder waar ik gebleven was. De eerste woorden die ik las: Sperare aude! - Durf te hopen! Subtekst: de Verlichting met haar motto sapere aude, durf te denken gaan je niet helpen. De denkbare toekomsten zijn op. Je kijkt nu de afgrond in. Het onmogelijke. Het onmenselijke. De entropie. De weg daaruit is niet denkbaar, het komt aan op een ondenkbare weg. Dat betekent niet alleen het onbekende omarmen, maar ook het feit dat je machteloos staat. Dat je het leven niet bezit, maar dat het je is gegeven. Dat besef hangt direct samen met de ontmanteling van de betekenisstructuren die wij opbouwen om dat gegevene in te behouden. Daarin ontluikt het hier en nu zich als gift. En het ontvangen van een gift impliceert een gever.

Die gever bevindt zich bij Caputo buiten het bestaande. In de entropie dus. Wij noemen die God. En Caputo is zijn profeet.