Liter. Jaargang 20

[p. 70]

Maatwerk

- ‘Maatwerk’ presenteert opiniërende, actuele of persoonlijke stukken, of combinaties daarvan, over boeken en andere gebeurtenissen. -

Welkom in het nu

Ook ik ging een paar maanden geleden naar het Drents Museum in Assen om er werk van de Russische schilder Repin en zijn generatiegenoten te zien. Een indrukwekkende tentoonstelling van doeken uit voornamelijk de tweede helft van de negentiende eeuw. De expositie bracht me terug naar eentje over het Russische landschap, die dertien jaar geleden in Groningen te zien was. In Assen en Groningen zag ik een wereld waaraan ik moest denken toen ik Eden las, en Dis. Bijzonder was dat je in het Drents Museum maar enkele tientallen meters hoefde overbruggen om in de wereld van Marcel Möring te geraken, want er was een zaal ingericht als zijn werkkamer: een microkosmos, zoals ik die ook ervaar als ik Mörings boeken lees. Wel vond ik de weg van de Russen naar Möring, door gangen en over trappen, nogal labyrintisch. Een beetje Dantesk al met al, en dat was weer een mooie opmaat.

Ik liep in de zaal, dit ‘zelfportret’ van Möring, van wand naar wand, bekeek de aantekeningen op de werktafel, zag een typoscript van Eden, zocht nieuwsgierig naar de boom waarmee de roman opent, want daarover was in Literverband wat correspondentie geweest. Alle attributen in deze ruime werkkamer leken met draden aan elkaar verbonden: het een trok aan het ander. Ik ging er steeds voorzichtiger van lopen.

In Eden beginnen we in het Russische landschap van ooit. Daarin wordt iemand geboren die geen naam mag hebben en dus Niekaz heet, of Schwartz. Tegen alle verwachting in blijft dit kind wél in leven, maar zijn moeder komt te overlijden en hij wordt gezoogd door iemand die door niemand wordt geaccepteerd, een blijmoedige paria. Door te blijven leven raakt hij zijn vader kwijt.

Met deze bizarre geboorte begint een eeuwen durende geschiedenis van een persoon die in vele gedaanten dezelfde blijft, die door heel Europa zwerft om uiteindelijk terecht te komen in de omgeving van wat Assen zal worden (met een uitstap naar Aduard, zodat ook het Groninger Museum bij lezing weer even in gedachten komt). Niekaz wordt Schwartz, wordt De Zwarte, wordt X. Veel gestalten van jagers, boeren, herders, klokkenmakers, schrijvers, zwervers en raadgevers, veel verschillende de tijden en activiteiten, maar toch meer en meer dezelfde.

Dat geldt ook voor de verhalen in de roman. Verhalen vol flonkerende oriëntaalse pracht buitelen over vertellingen waarin modderige Noord-Europese eenzaamheid de boventoon voert. Er komen historische bronnen aan te pas, er wordt gezocht naar andere bronnen. En dit is allemaal de ene verhaallijn in de roman.

In de tweede is Mendel Adenauer de hoofdpersoon. Adenauer (wat een verbastering zou kunnen zijn van Adonai) is als psychiater verbonden aan een inrichting bij Assen. Zijn empathisch vermogen blijkt

[p. 71]

hem bij zijn werk steeds meer parten te gaan spelen: hij identificeert zich misschien te veel wel met zijn cliënten. Ook met de schijndode X, die uitkomst is van de eerste verhaallijn. En zo worden al die verhalen van de verschillende gedaanten waarin wij een wandelende jood kunnen ontwaren én van alle mensen die met Adenauer te maken krijgen met elkaar verbonden.

Dat zou weleens Eden kunnen zijn: de staat waarin alles met alles samenvalt. Toen Adam verdreven werd uit het paradijs, het Eden van ooit, kwam hij van een eeuwig nu terecht in een wereld van tijd. ‘En waar tijd is, is onzekerheid over het volgende uur, de volgende dag, alles wat komt.’ Maar het heilige boek dat de engel Raziël aan Adam geeft ‘zal je vertellen wat jou geschiedt, tot de dag van je dood. En jouw nakomelingen en alle latere geslachten zullen als jij zijn, als zij dit boek met een zuiver hart en een nederig gemoed lezen en volgen...’ En daarmee wordt de suggestie gewekt dat er in alle verscheidenheid enige eenheid is, dus zo wordt het toch een beetje Eden, maar zonder de paradijselijke notie, want vrolijk worden we er niet van. Die verscheidenheid vind je ook in de opbouw van het boek en in de variatie in typografie en stijlen; bij Möring had ik ook niet anders verwacht.

De mannen die beurtelings ‘hoofdpersoon’ zijn in de verschillende passages in het boek, zijn variaties van een niet nader aan te duiden eenheid. Ik werd nogal getroffen door de liefde in dit boek. Net als in Dis en Louteringsberg houdt die de mensen op de been en breekt de liefde hen. Adenauer is te gelukkig en te ongelukkig met Anna en Renate; Niekaz' grote liefde wordt vernietigd; slager Helder consumeert zijn vrouw en drijft haar de dood in als hij geen trek meer heeft en dan is daar nog Stéphanie, slachtoffer van een meervoudige verkrachting.

Reminiscenties aan andere verhalen uit de wereldliteratuur zijn veelvuldig aanwezig en dan met name verwijzingen naar Dantes Divina Commedia. Dat kan ook niet anders, niet alleen vanwege de veelheid van gebeurtenissen, maar ook door het streven om een allesomvattend beeld van verleden, heden en toekomst te bieden.

Eden is de afsluiting van een fraaie trilogie. Je kunt de boeken in een willekeurige volgorde lezen, je kunt je ook tot één van de drie beperken, al zou ik dat niet aanraden, vanwege het moois van de twee dan ongelezen boeken. Maar om me een duidelijker beeld te kunnen vormen van wat deze trilogie tot een eenheid binnen Mörings oeuvre maakt, moet ik eerst lezen wat hij nog zal schrijven. Ik ben er klaar voor.

Marcel Möring, Eden. De Bezige Bij, Amsterdam/Antwerpen 2017, 408 blz., €19,99.

Len Borgdorff