Liter. Jaargang 20

[p. 40]

John van Eck
‘Het ergste zal de lieve God niet willen’
Over God in Buddenbrooks van Thomas Mann

- Dit is de hoogste graad van het geloof: geloven dat Hij mild is, die zo weinigen redt en zo velen verdoemt, geloven dat Hij rechtvaardig is, die ons willens en onontkoombaar verdoemelijk maakt, zodat het lijkt dat Hij plezier heeft in het martelen van ongelukkigen en eerder haat dan liefde verdient. -

Luther, Over de onvrije wil

*

Veel van Manns trouwe lezers haakten af bij het verschijnen van de romancyclus Joseph und seine Brüder tussen 1929 en 1943. Ze begrepen niet dat de auteur die tot dusver schrijvend zijn eigen tijd had geanalyseerd, zich zo intensief met bijbelsreligieuze stof was gaan bezighouden. Blijkbaar waren ze vergeten dat ook in zijn eerdere romans geloof en religie nadrukkelijk aanwezig zijn. Bijvoorbeeld in Der Zauberberg, dat in 1924 verscheen, in de discussies tussen de jezuïet Naphta en zijn verlichte tegenhanger Settembrini. De mentor die mij later in het predikantsambt inwijdde, raadde mij Buddenbrooks, Manns eerste grote roman, als stichtings-lectuur aan. ‘Lees het slot maar eens,’ zei hij. ‘Daar zit meer in dan in menige preek.’

In Buddenbrooks, verschenen in 1901, wordt van alle belangrijke personages verteld hoe ze zich tot het lutherse geloof verhouden. Daar kon de schrijver ook moeilijk omheen, want in de maatschappij die in deze roman wordt getekend, is het geloof onlosmakelijk verbonden met de cultuur.

Dat blijkt al op de eerste bladzijde. Daar zien we de achtjarige Tony Buddenbrook, zittend op de knieën van haar opa, een stukje uit Luthers Catechismus opzeggen. Bij de vraag ‘Wat is dat?’, die de uitleg van het geloof in God, de almachtige Vader, Schepper van hemel en aarde, inleidt, blijft ze steken. ‘Je, den Düwel ook, c'est la question, ma très chère demoiselle!’, begint grootvader haar in een mengeling van plat Duits en Frans te plagen. ‘Ja, verduiveld, dat is nou net de vraag,’ zou je kunnen vertalen.

Tony's ouders, die bij de overhoring aanwezig zijn, begrijpen wat grootvader met zijn opmerking bedoelt. Hij is een verlicht man en heeft het examentje waarschijnlijk alleen maar georganiseerd om eens met de catechismus te kunnen

[p. 41]

spotten, vermoedt de verteller. De kleine Tony merkt daar natuurlijk niets van. Na haar hapering raakt ze weer op dreef en dreunt ze het hele artikel in één keer op ‘getrouw volgens de Catechismus, zoals die onlangs, anno 1835, onder goedkeuring van een hoge en zeer wijze senaat, gereviseerd opnieuw was uitgegeven’: ‘Bovendien kleding en schoeisel, eten en drinken, huis en hof, vrouw en kind, akker, vee...’ Waarop grootvader in lachen uitbarst. Spottend vraagt hij naar Tony's ‘akker en vee’ en informeert hij hoeveel zij vraagt voor een zak tarwe. Hij biedt aan zaken met haar te doen. De Buddenbrooks zijn immers graanhandelaren.

De overhoring eindigt in algemeen gelach, hoewel Johann, Tony's vader, een licht verwijt niet kan onderdrukken: ‘Vader toch! U amuseert zich weer eens over het heiligste!’ Johann neemt het geloof ernstiger dan zijn vader. Tony staat nog aan het begin. Zij zegt na wat haar op gezag voorgezegd wordt en ze zal eraan vasthouden, wat het leven ook zal doen om haar van het geloof in Gods vaderlijke goedheid af te brengen.

Zo wordt de lezer al op de eerste bladzijde de cultuur binnengetrokken waarin de roman zich afspeelt. Die cultuur wordt gestempeld door het lutherse geloof, waarvan de handhaving door het gezag van de overheid wordt begunstigd. Ook wordt hij erop voorbereid dat dit geloof op allerlei manieren een rol in het leven van de hoofdpersonen zal gaan spelen.

Wie verder leest ziet dat de hele roman zich uit de inleidende scène ontwikkelt: aan de wijze waarop men zich kleedt, aan wat en hoe men eet wordt door de schrijver alle aandacht gegeven en ‘huis en hof, vrouw en kind’ en ‘akker’ maken de hoofdthema's van de roman uit. Tony, die hier met Luthers Catechismus Gods vaderlijke goedheid in het schenken van ‘vrouw en kind’ belijdt, zal, nadat ze haar enige echte liefde, voor een medisch student, om redenen van stand heeft moeten verloochenen, twee huwelijken tegemoet gaan die beide in een echtscheiding eindigen. Het huwelijk van Erika, haar enige ‘kind’, zal op dezelfde manier eindigen.

Ook grootvaders vraag naar wat Tony rekent voor een zak tarwe wijst naar het vervolg van de roman, waarin de zaken per generatie slechter gaan, zozeer dat na het overlijden van Thomas, Tony's broer, de zaak geliquideerd wordt en ‘huis en hof’ met verlies van de hand moeten worden gedaan. Een drama, vooral voor Tony, die zich tot in haar ongelukkige partnerkeuze door de eer van de familie had laten leiden. Gods vaderlijke goedheid ten spijt gaat het met de Buddenbrooks enkel neerwaarts. ‘Verval van een familie’ luidt de ondertitel van de roman.

In een cultuur waarin iedereen het geloof meekrijgt wordt ook iedereen gedwongen zijn positie ten opzichte van dat geloof te bepalen. De opa van Tony spot

[p. 42]

ermee. Haar vader neemt het ernstig. In het boek waarin de familiegeschiedenis bijgehouden wordt, schrijft hij bladzijden vol over Gods daden. Intussen verhindert zijn godsvertrouwen hem niet om aan zijn dochter ter wille van de eer en het vermogen van de familie een man op te dringen die achteraf op het geld van de Buddenbrooks uit blijkt te zijn. Als alles is misgelopen geeft hij zijn vergissing toe, maar Gods eer en de familie-eer blijven voor hem dicht bij elkaar liggen. Tony's moeder volgt in geloofszaken haar man. Thomas, Tony's broer, leeft innerlijk seculier. In de strijd tegen de innerlijke leegte die hij voelt gaat hij steeds meer aandacht aan zijn uiterlijk - ‘kleding en schoeisel’ - besteden. Hanno, Thomas' zoon, is een dromer die alleen maar gelukkig is als hij muziek maakt. Hij lijdt aan het bestaan en kan geen onrecht verdragen. Over geloof horen we bij Hanno niet. Misschien zegt het iets dat hij de grillige rector van het gymnasium ‘de lieve God’ noemt. ‘God’ staat dan voor het onrecht dat hij om zich heen ziet en waaraan hij maar niet aan kan wennen.

Hoewel de Buddenbrooks per generatie minder met het geloof lijken te hebben, blijft het besef dat men bereid moet zijn om te sterven. Degenen die nadrukkelijk op het geloof betrokken zijn blijken het daarbij niet makkelijker te hebben dan degenen die er afstand toe bewaren. Tony's moeder voelt zich ondanks haar vroomheid te sterk aan het leven gebonden om heen te gaan als het erop aankomt. Op haar sterfbed vecht ze met het leven om dood te mogen gaan, tot ze uiteindelijk haar armen uitstrekt en in een moment van vreugde en overgave ‘Hier ben ik!’ roept, alsof ze iemand antwoord geeft die op haar staat te wachten.

De seculier levende Thomas die zich enkel het arbeidsethos van het protestantisme had toegeëigend, zoekt bij het ouder worden naar geestelijke verdieping. Een oppervlakkige kennismaking met de filosofie van Schopenhauer brengt een geestelijke doorbraak bij hem teweeg. Een ‘onmetelijk diep, een eeuwig uitzicht van licht’ onthult zich. Hij weet nu dat de dood hem zal bevrijden uit de gevangenis die het leven is en dat alles wat hem nu nog hindert ‘iets anders en beters te zijn’ bij het sterven weg zal vallen. Het blijft bij deze ene ervaring. Schopenhauer kijkt hij niet meer in. Voortaan zal hij zich aan de ‘vaststaande en kinderlijke woorden’ houden waarin hem het geloof werd bijgebracht, in de hoop dat die hem tot een ‘hand’ zullen zijn als de ‘laatste angsten’ komen. ‘Werkelijk?’ vraagt de verteller zich af. Ten slotte geeft Thomas het ‘op orde brengen van zijn eeuwige aangelegenheden’ op en laat hij de dingen aan God over.

Hanno lijkt zich met geloof of filosofie niet bezig te houden. Hij ervaart bevrijding als hij op de piano improviseert. Daarbij is het ‘als wanneer een gordijn scheurt, poorten openspringen, doornhagen zich openen, muren van vlammen ineenzinken,’ waarna ‘volmaakte bevrediging’ volgt. Niet veel anders dan zijn

[p. 43]

vader bij het lezen van Schopenhauer had ervaren. Als de ziekte waaraan hij sterft op zijn hoogtepunt gekomen is, sluit hij zich voor de stem van het leven met zijn plichten af en vlucht hij de ontsnappingsweg op die zich voor hem heeft geopend.

Tony blijft het dichtst bij het geloof zoals zij dat als kind geleerd heeft. Zonder er veel over na te denken, lijkt het. Haar strijd is vooral een menselijke strijd. Een enkele keer ontvalt haar een: ‘Waaraan heb ik zoveel ongeluk verdiend?’ of een: ‘God zal ze straffen!’ of een: ‘Het ergste zal de lieve God niet willen,’ als ze vermoedt maar nog niet zeker weet dat haar broer gestorven is. Zonder gêne zegt ze wat in haar opkomt: ‘Ik weet hoe God mij gemaakt heeft.’ Ze blijft - ook in het geloof - zichzelf en ze redt het ermee. Met trots laat ze weten dat ze het leven kent en dat het haar niet klein heeft kunnen krijgen.

Welke positie neemt de verteller hier in? Rechtstreekse uitspraken over God en geloof verwachten we niet van hem. De milde ironie van de openingsscène blijft het hele boek door gehandhaafd. Toch is er één plaats waar de verteller - naar we mogen aannemen opzettelijk - zijn gedachten over God verraadt, zij het verstopt, in de hoop dat wij het niet merken. Het is de alinea waarin Wulicke wordt beschreven, de rector van het gymnasium dat Hanno bezoekt en die door Hanno en zijn vriend Kai ‘de lieve God’ genoemd wordt:

Wat directeur Wulicke persoonlijk betrof, hij vertoonde de raadselachtige, dubbelzinnige, eigenzinnige en jaloerse schrikwekkendheid van de oudtestamentische God. Zowel in zijn glimlachen als in zijn toorn joeg hij schrik aan. Het immense gezag dat in zijn handen lag, maakte hem huiveringwekkend grillig en onberekenbaar. Hij was in staat iets grappigs te zeggen en woedend te worden als men lachte. Geen van zijn bevende schepselen kon zeggen hoe men zich tegenover hem te gedragen had. Er bleef niets over dan hem in het stof te vereren en door een waanzinnige deemoed als het kon te verhoeden dat hij je zou wegrukken in zijn grimmigheid en verbrijzelen in zijn grote gerechtigheid.

Als er een God is die het leven van de Buddenbrooks regeert, dan is het de God die de verteller hier schetst. Men kan er ook een tekening van de schrijver in zien, die met zijn personages doen kan wat hij wil. Soms lijkt Mann er plezier in te hebben zijn personages een beetje te martelen, zoals Thomas overkomt, wanneer hij op zijn kantoor zit en zijn vrouw met een huisvriend muziek hoort maken.

[p. 44]

De pauzes tussen de stukken worden steeds langer. Als Thomas na lang aarzelen besluit poolshoogte te gaan nemen en de kruk van de deur waarachter het tweetal zich bevindt al in de hand heeft, barst de muziek weer in alle hevigheid los, waarop hij zijn voornemen laat varen en als een geslagen hond afdruipt. Duidelijk een pesterijtje van de schrijver. Maar soms denk je als lezer ook in alle ernst: ‘Het ergste zal hij toch niet willen?’ en dan laat de schrijver het toch gebeuren. Waar heeft de toch al zo kwetsbare Hanno zijn verschrikkelijke sterfbed aan verdiend?

In één alinea wordt hier de God beschreven die ook het leven van Jozef en zijn broers zal regeren en die zijn lievelingen soms het meest laat lijden. ‘Heer, wat doe je?’ horen we Jaäkob naar de hemel roepen als zijn lievelingsvrouw na vreselijke pijnen in het kraambed het leven heeft gelaten. Er komt geen antwoord. ‘Maar,’ lezen we dan, ‘het is de glorie van de mensenziel, dat zij door dit zwijgen aan God niet vertwijfelt, maar dat zij de majesteit van de Onbegrijpelijke vermag te vatten en daaraan te groeien.’ Zo komt men tot wat Luther als ‘de hoogste graad van het geloof’ ziet: te geloven dat God ‘mild’ en ‘rechtvaardig’ is, terwijl het ‘lijkt dat Hij plezier heeft in het martelen van ongelukkigen en eerder haat dan liefde verdient.’ Komt het ook in Buddenbrooks tot deze hoogste graad van geloven?

Aan het eind van de roman, na het overlijden van de jonge Hanno, zien we de laatst overgeblevenen van de familie - gehavend door het leven - nog één keer bij elkaar. Over Hanno's sterfbed durft niemand te praten. Het moet verschrikkelijk zijn geweest. Aan het eind had hij alleen zijn vriend Kai nog herkend toen die zich, met geweld bijna, een weg tot de ziekenkamer had gebaand. Hanno had geglimlacht en Kai had hem onophoudelijk beide handen gekust.

Als men daar even stil over nagedacht heeft, barst Tony, die nu Frau Permaneder heet, naar de laatste van de twee mannen van wie ze is gescheiden, in tranen uit. ‘Jullie weten niet hoeveel ik van hem gehouden heb. Hij was een engel,’ zegt ze. ‘Nu is hij een engel,’ verbetert Sesemi Weichbrodt, onderwijzeres en oude vriendin van de familie, haar. Maar Tony laat zich haar droefenis niet afnemen. ‘Tom, vader, grootvader en al die anderen!’ zegt ze, terwijl de tranen over haar wangen lopen. ‘Waar zijn ze heen? Men ziet ze niet meer. Ach, het is zo hard en zo treurig.’

Bij de vraag: ‘Waar zijn ze heen?’ denken we terug aan moeder Buddenbrook, Thomas en Hanno, die allen een ogenblik in een andere, grotere wereld mochten kijken.

‘Er is een weerzien,’ oppert een van de familieleden. ‘Ja, dat zegt men,’ zegt Tony dan. ‘Ach, er zijn tijden dat er geen troost is - God straffe mij! -, dat men wanhoopt aan de gerechtigheid, aan de goedheid... aan alles. Het leven, dat weten

[p. 45]

jullie, maakt zoveel stuk in ons, het maakt zo veel geloof te schande... Een weerzien... Als het zo was...’

Dan staat Sesemi op. Ze laat niet toe dat Tony in haar ongeloof blijft steken. Ze slaat op het tafelblad en zegt met al de kracht die in haar is: ‘Het is zo!’ ‘Daar stond ze,’ gaat Mann dan verder, ‘overwinnares in de goede strijd die zij heel haar leven tegen de aanvechtingen van de kant van haar leraressenverstand gevoerd had, een nietig, gebocheld mensje, trillend van overtuiging, een kleine bestraffende geestdriftige profetes.’

Daarmee eindigt het boek.

Een roman is geen preek, maar Luther had zich geen betere verdedigster van het geloof in zijn hoogste graad kunnen wensen.

Joseph Mann, Buddenbrooks. De Arbeiderspers 2006.