Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 29

[p. 221]

Niet de pot op alsjeblieft
Dolf Verroen

‘Kinderen kunnen de pot op!’, de titel die Ted aan zijn Annie M.G. Schmidtlezing gaf, vond ik afschuwelijk. Een soort verraad van Ted aan zichzelf. Ik deed mijn best om het te begrijpen, maar ik kon er geen verklaring voor vinden. Het was volgens mij geen verdediging van zijn vrijheid en authenticiteit als schrijver zoals Anna Blaman deed in haar uitspraak ‘De enige lezer ben ik zelf’ want dat had hij allang en zeer uitdrukkelijk bewezen. De herinnering aan het begin van zijn schrijversleven maakte het nog lastiger om te begrijpen wat hij nu precies bedoelde.

Begin '83 belde de uitgeefster Henny Bodenkamp mij op of ik een verhaal wilde lezen van ene Ted van Lieshout. Hoewel hij het aan een uitgeefster van uitsluitend kinderboeken had gestuurd was het volgens haar absoluut ongeschikt voor kinderen. Zijn toon, zijn manier van vertellen waren voor volwassenen, maar dat kon hem weinig schelen. Ze vroeg me of ik contact met hem wilde opnemen, want hij was niet van plan met haar kinderwens rekening te houden. Zoals zij het gesprek met Van Lieshout beschreef kreeg ik de indruk van iemand die een dierentuin wilde beginnen zonder dieren. Toch zag ze iets in hem. Ik kan me niet herinneren of zij het verhaal te gedurfd en ongewoon (voor kinderen) vond. Ik las het verhaal en probeerde hem van haar gelijk te overtuigen.

‘WIM’ was een traditioneel geschreven verhaal passend in die tijd, met soms een opmerkelijke zin. Zo'n zin die niemand anders dan juist die schrijver kon bedenken. Onder de titel de toevoeging ‘novelle’ en dat was het ook in alle opzichten.

‘WIM’ is een voorloper van Mijn Meneer. Frits wordt door zijn broertje betrapt als hij met meneer zit ‘te friemelen’. Hij vertelt het zijn ouders. Vader wordt obligaat boos en moeder doet obligaat of het voorval nooit bestaan heeft. Broertje verraadt hem (totaal niet obligaat) omdat Frits weigert ‘met hem hetzelfde te doen als met meneer’. Hierdoor zweeft het

[p. 222]

verhaal los van moraliteit, krijgt het kracht en wordt het larmoyante moeder-einde minder cruciaal.

Ik moet Ted er op hebben gewezen dat zijn verhaal te lang, te uitvoerig was, want op 20 juni schrijft hij me: ‘Bij deze de herziene versie. Ik hoop dat je 'm zult willen lezen. Het verhaal is bijna een kwart ingekort. Ik vind 't nu een razend snel verhaal. (TÉ?)’

Waarschijnlijk heb ik hem ook geschreven dat zijn verhaal over de hoofden van kinderen heen ging en dat een kinderboekenschrijver die minachting voor kinderen heeft geen goede schrijver is, want 14 juni kreeg ik een uitgebreid antwoord: ‘De verdenking dat ik een typische (onderstreept) grote-mensen-visie op kinderen zou hebben, vind ik een belediging omdat geen enkele volwassene (kijk maar om je heen) een “kindervisie” op kinderen heeft. Dat is inherent (& nadeel) aan het volwassen worden.’

Ik ben bang dat ik aan dit antwoord te weinig aandacht heb besteed. Misschien betekende het meer dan ik bevroedde, misschien bevatte het wel het geheim of de drijfveer van zijn schrijverschap. Ik woog het af tegen mijn eigen ervaring met hoe ik mij als schrijver pas schrijver voelde toen ik mijn eerste echte kinderboek schreef. Het verhaal, het thema, alles vloeide samen. De leegheid waaruit ik schreef voor volwassenen viel weg en al voelde ik me geen zes, er was wel een soort verbondenheid met het kind voor wie ik schreef. In niet te letterlijke zin was ik dat kind wellicht zelf. Het was een grapje van Annie Schmidt toen ze beweerde dat ze liever voor kinderen schreef omdat ze nooit ouder dan acht was geworden. Toch zit daar een waarheid in. Je kunt volgens mij niet voor kinderen van acht schrijven als er geen draden lopen naar die periode uit je eigen leven. Dan wordt het onbegrijpelijk voor kinderen. Dan schrijf je kinderboeken voor volwassenen.

Dat is trouwens niet onbestaanbaar. Denk aan Toon Tellegen, aan Paul Biegel, van wie gezegd wordt dat zij meer waardering van de volwassenen krijgen dan van kinderen. Ik weet dat Paul Biegel nooit zo bezig was hoe anderen de literaire kwaliteit van zijn werk vonden - daar sprak hij althans nooit over - maar hij maakte zich zeer druk over de inhoud. ‘Ik ben aan wat nieuws begonnen,’ vertelde hij, meestal met een zucht, ‘maar ik denk dat geen kind het leuk vindt.’

[p. 223]

Drie jaar later, in 1986, kwam Teds eerste boek uit, Raafs reizend theater. Ik weet er niet veel meer van, wel dat het nu echt een verhaal voor kinderen was. Er zaten verwijzingen in naar homoseksualiteit als ik me goed herinner, maar niet zo uitgewerkt als bijvoorbeeld in de zes jaar eerder verschenen prentenboeken van Liva Willems. Ik denk dat het hem daar ook niet om was begonnen. In hetzelfde jaar kwam Van verdriet kun je grappige hoedjes vouwen uit en dat boek, geen proza maar gedichten voor oudere kinderen, is volgens mij het begin van de ware Ted van Lieshout. Het zijn mooie, doorvoelde gedichten, gedichten zoals niemand anders ze zou kunnen schrijven.

Bijna alle kinderboeken bevatten sjablonen. Ook Jip en Janneke zijn een soort marionetten. Het zijn huis-, tuin- en keukenmensjes, zoals ook hun ouders, zonder eigen gedachten of eigen gevoelens. Je kunt je niet voorstellen dat hun vader depressief zou kunnen worden of hun moeder overspelige neigingen zou kunnen hebben. De gevoelens die echte kinderen hebben ontbreken. Alles is weggewerkt in leventjes waarin alleen de regen op woensdagmiddag jammerlijk is, maar zelfs dat wordt weggewerkt in vrolijk binnen spelen. Er is geen binnenkant, geen zelf, zoals bij Ted van Lieshout.

Zijn boeken verkochten slecht. Dat leek me geen wonder, want telkens blijkt dat zijn verhalen of gedichten niet over het Jip en Janneke leven gaan. De dood, eenzaamheid, vervreemding, alles krijgt een plek terwijl het toch vaak over gezinnen, over gewone mensen, gaat. Voor veel volwassenen en kinderen was zijn werk geen geruststelling, maar verwarring, schrik, vervreemding. Dood is dood. Daar helpt geen moedertje lief aan en dat maakt het lezen moeilijk. Hij heeft een eigen universum geschapen, hij gaat niets uit de weg. Je moet het lezen, het tot je door laten dringen en er wat mee doen. Anders werkt het niet.

Hij heeft het onderscheid weggewerkt tussen literatuur voor kinderen en literatuur voor volwassenen. Hij heeft zich geen grenzen gesteld. Daar gaat het ook om in jeugdliteratuur. Toch blijf ik mij afvragen waarom hij ooit een verhaal voor volwassenen aan een kinderboekenuitgeverij heeft gestuurd. Waarom hij zegt dat kinderen de pot op kunnen. Waarom hij niet ‘gewoon’ voor volwassenen is gaan schrijven. Zou het kunnen zijn dat de dood van zijn vader en zijn broertje in zijn jeugd bepalend zijn gewor-

[p. 224]

den in de keuze/beslissing om voor kinderen te schrijven? Een traumatische ervaring - om een cliché te gebruiken - waar je niet van los kunt komen. Of misschien - wat eenvoudiger - dat de beeldende kunstenaar, de illustrator, hem tot het schrijven van kinderboeken heeft verleid? Door zijn teksten vergeet je soms hoe uitbundig en veelzijdig zijn illustraties zijn.

Hij heeft, net als Paul Biegel, een voortdurende werklust, altijd ideeën. En net als Paul Biegel is zijn poging om bij de literatuur voor volwassenen ingelijfd te worden mislukt. De aandacht die Mijn Meneer heeft gekregen richtte zich voornamelijk op het onderwerp. Mijn Meneer is goed geschreven, het thema is mooi uitgewerkt, maar het is niet uitzonderlijk zoals Hou van mij bijvoorbeeld wel is. Hou van mij ontdekte ik, werd een tijdlang een ‘koffietafelboek’: ik zag het liggen in kamers van mensen die nog nooit een kinderboek hadden gelezen. Het is een zeldzaam rijk, prachtig boek, in alle opzichten eigen. Van een schrijver zonder eelt op de schrijversziel. Elke bladzijde is een nieuwe wereld.

Met het zeer geprezen Driedelig Paard kan ik veel minder. Ook weer vol ideeën, maar naar mijn gevoel was er bij de meeste niet een echte noodzaak om ze op te schrijven. Het blijven voor mij Spielereien. De blokgedichten - het woord alleen al - lijken mij de nieuwe kleren van de keizer.

En toch... toch ontstaat het allemaal maar.

Ik ben mij steeds meer gaan afvragen wat hem beweegt in die kinderboekenwereld te blijven. Een liefde-haat-verhouding? Is zijn conclusie dat kinderen de pot op kunnen misschien een kreet van bevrijding, een zich losscheuren uit de beperkingen die er toch zijn? Heeft hij zich daarmee losgewrongen uit de dramatiek van zijn jeugd om nu een schrijver voor volwassenen te worden?

Het tegendeel heeft zich geopenbaard.

Met Boris is hij een soort mannelijke Nannie Kuiper geworden. De ene Boris na de andere verschijnt. Gemakkelijke ritmische versjes op rijm. Met de illustrator Philip Hopman trekt hij onvermoeibaar het land door om op laarzen en in overall overal op te treden. Op zijn weblog kun je soms lezen dat hij er van geniet als hij ziet dat kinderen genieten.

Het is een onverwachte metamorfose, waar je aanvankelijk van schrikt. ‘Kinderen kunnen de pot op?’ Geen sprake meer van.

[p. 225]

Eigenlijk begrijp ik er niets van. Luiden deze schrijfsels een nieuwe periode in? Heeft hij alles gezegd wat hij zeggen wil en is dit een sluitstuk of schrijft hij hierna een even doorvoeld en even prachtig boek voor kinderen als Gebr.? Hij heeft mij in verwarring gebracht.

Maar hij heeft gelijk: vrijheid voor alles.

En vooral niet de pot op